”De Nederlandse Hervormde Kerk. Belijdend onderweg, 1951-1981-2001”
Auteur: J. van der Graaf
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2003
ISBN 90 435 06710
Pagina’s: 334
Prijs: € 29,90. Dr. ir. J. van der Graaf droomde eens van een synode die jaarlijks op drie plaatsen bijeenkomt: in de Dordtse Domkerk vanwege de belijdenis, in de Haagse Kloosterkerk wegens de politieke betrokkenheid, en in de Amsterdamse Noorderkerk met open deuren naar de markt. In zijn nieuwste boek beschrijft hij de werkelijkheid: de Nederlandse Hervormde Kerk sinds 1951 belijdend onderweg in apostolaat en oecumene.

Reeds in de jaren veertig is een nieuwe koers voor de Hervormde Kerk uitgestippeld. Van der Graaf wijdt daaraan het eerste hoofdstuk van zijn belangwekkende studie, ”De Nederlandse Hervormde Kerk. Belijdend onderweg”. Met de nieuwe kerkorde van 1951 is de periode van ”besturenkerk” onder het Algemeen Reglement van 1816 definitief afgesloten. De Hervormde Kerk zal voortaan een Christusbelijdende volkskerk zijn, „in gemeenschap met de belijdenis der vaderen” en werend wat haar belijden weerspreekt. Al naar gelang de omstandigheden in de tijd en in de wereld dat vereisen, zal ze „actueel belijden.” Ze is immers gesteld in de wereld om Gods beloften en geboden voor volk en overheid te betuigen. Hoe deze hoge idealen nader zijn uitgewerkt, komt in het boek uitvoerig aan de orde.

Een belangrijk thema op de weg van het belijden betreft de verhouding tot Rome. In een herderlijk schrijven over de Rooms-Katholieke Kerk -reeds in 1950 verschenen en door de synode met algemene stemmen aanvaard- is van oecumenische openheid naar Rome nog geen sprake.

Een ander belijdend stuk dat ter synode eveneens algemene instemming krijgt, is het herderlijk schrijven over het huwelijk (1952). De kerk belijdt het huwelijk als ordening of inzetting van God. Opmerkelijk is dat zij zich blijkens dit schrijven al bewust is van moeilijkheden die zouden ontstaan „wanneer de huwelijkswetgeving bepalingen maakte die lijnrecht tegen de huwelijks- en gezinsethiek naar schriftuurlijke opvatting ingingen.”

Kerk en Wereld
Als in 1957 in het vrijzinnige blad Kerk en Wereld een artikel is verschenen onder de titel ”Jezus stierf - Christus is opgestaan”, geeft de synode met algemene stemmen een verklaring uit waarin zij deze visie verwerpt. De Gereformeerde Bond reageert met dankbaarheid.

Ten aanzien van diverse andere thema’s lopen de opvattingen in de kerk echter uiteen. Bij zaken als de openstelling van de ambten voor de vrouw, het leerstuk van de uitverkiezing en dat van de verzoening, laat met name de hervormd-gereformeerde stroming een ander geluid horen dan de meerderheid in de synode. Op haar weg van belijden heeft de Hervormde Kerk in de jaren zestig „zo niet afscheid genomen ván, dan toch wel afstand genomen tót de leer van Dordt”, zo stelt de auteur vast.

Van der Graaf beschrijft vervolgens hoe zich de weg van het apostolaat heeft afgetekend. In het in 1955 verschenen herderlijk schrijven ”Christen-zijn in de Nederlandse samenleving” is de roeping van de kerk in de wereld nader uitgewerkt. Het apostolaat krijgt onder andere gestalte in het in 1945 opgerichte instituut Kerk en Wereld (dat binnen de kerk veel weerstand ontmoet) en in synodale verklaringen over het vraagstuk van oorlog en vrede en over de politieke verantwoordelijkheid van de kerk.

Langzaam maar zeker gaat het apostolaat het belijden overheersen. Tegelijk wordt het spreken van de kerk over maatschappelijke en politieke vragen eenzijdiger. Tweemaal wordt hiertegen scherp geprotesteerd: in de ”Open Brief” van ”de 24” (1967), en in het ”Getuigenis” (1971), dat adhesie krijgt uit de breedte van de Hervormde Kerk, met name uit de kring van de Gereformeerde Bond, de Confessionele Vereniging en de oud-ethischen. De auteur schenkt er ruime aandacht aan.

Interessant is ook wat hij vermeldt over het gesprek met Israël, over zending en oecumene, en over de toenadering van hervormden en gereformeerden, de beginfase van Samen op Weg.

Details
Zijn gedetailleerde beschrijving van het hervormde gebeuren sinds 1951 sluit hij af bij 1981. Vanaf dit jaar neemt namelijk het Samen op Weg-proces vastere vormen aan. Het gaat het kerkelijk leven zodanig domineren dat de auteur het niet verantwoord vindt de gang van zaken in de Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1981 uitgebreid in kaart te brengen zonder de ontwikkelingen in de Gereformeerde Kerken en de Evangelisch-Lutherse Kerk erbij te betrekken. Die vallen echter buiten het bestek van zijn boek.

Van der Graaf noemt nog een andere reden waarom hij ervan afziet de periode ná 1981 in details te beschrijven. Wie een stuk geschiedenis in beeld brengt, moet niet te dicht met de neus op de feiten hebben gestaan! Dit argument is te billijken voor een auteur die als algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond en als hoofdredacteur van de Waarheidsvriend jarenlang nauw betrokken is geweest bij het reilen en zeilen van de Nederlandse Hervormde Kerk. Sinds 1951 hebben de hervormd-gereformeerden gepoogd mede stuur te geven aan de koers van de Hervormde Kerk. Vaak gingen ze een eigen weg en nu en dan tekenden zich onderlinge verschillen af. In een apart hoofdstuk besteedt de auteur hieraan speciale aandacht.

SoW
Hoe de Hervormde Kerk na 1981 haar weg heeft vervolgd, is in een epiloog in hoofdlijnen aangegeven. In een dertigtal pagina’s -eenzevende van de ruimte die het tijdvak 1951-1981 is toebedeeld- passeren diverse belangrijke thema’s in kort bestek de revue. Dat het SoW-proces en de reacties erop van hervormd gereformeerden in dit slothoofdstuk naar verhouding veel aandacht krijgen, ligt voor de hand. Het ”Hervormd Pleidooi” van 1994, genoemd in een opsomming van 45 publicaties, had mijns inziens een aparte vermelding verdiend.

De auteur heeft voor deze informatieve studie gebruikgemaakt van een verscheidenheid van bronnen. Vele gegevens putte hij uit de ”Handelingen” van de hervormde synode, dankzij welke bron hij ook achtergronden en minderheidsstandpunten bij synodale besluiten kon belichten. Daarnaast raadpleegde hij tal van andere publicaties, zowel theologische werken als kleinere geschriften en tijdschriftartikelen. Het uitgebreide notenmateriaal getuigt ervan.

Het resultaat is een uitstekend gedocumenteerd boek over de Nederlandse Hervormde Kerk in een bewogen tijdvak, naar het zich laat aanzien de laatste periode in haar bestaan onder de huidige vertrouwde naam.