Vrijdagavond 10 november 1961, 21.30 uur. Jonge boerenzoons trekken met een mestkar naar het huis van Berta S., moeder van twee kinderen. De vrouw ligt al op bed, maar enkele potige kerels tillen haar van haar rustplaats en zetten de vrouw in nachtkleding op de mestkar.

Het is in Staphorst een publiek geheim dat het tussen Berta en haar man niet meer botert. In het dorp is men het erover eens dat Berta daarvan de schuldige is. Zij houdt het immers met een andere man, de eveneens getrouwde Derk T. Eerst zou het paar in het geheim uitstapjes naar Meppel hebben gemaakt. Later zouden beiden zich er niets meer van hebben aangetrokken dat elke Staphorster hen samen zag.

De Staphorsters pikken het overspelige gedrag van de twee niet en besluiten tot een volksgericht. Als Berta al op de mestkar zit, trekt de meute naar de woning van Derk. De man heeft waarschijnlijk lucht gekregen van de vernedering die hem boven het hoofd hangt en blijkt gevlucht te zijn naar Meppel.

Zelfs daar is hij niet veilig voor zijn dorpsgenoten. Zij brengen Derk in een veewagen terug naar Staphorst. Diezelfde avond rijdt de mestkar met de twee ontrouwe gehuwden door het dorp. Langs de weg staan de dorpelingen. Jong en oud, want zelfs de kinderen uit het dorp zijn voor het schouwspel opgebleven. De twee ongelukkigen op de mestkar krijgen allerlei beschimpingen naar hun hoofden geslingerd, evenals mest en modder. Pas tegen halfdrie die nacht verstilt het rumoer. Berta S. en Derk T. beloven beterschap en mogen naar huis.

Het volksgericht leidt tot verontwaardigde reacties. In het Nieuwsblad van het Noorden merkt een lezer uit Paterswolde snerend op: „Hoe is dit mogelijk in een zich christelijk voordoend Staphorst? Trouw loopt men er bij drommen tweemaal op een zondag naar de kerk, maar van de bijbel schijnt men tot dusver nog niets te hebben begrepen. Als men op deze wijze dergelijke gevallen aan de kaak wil stellen, zou men in de grote steden wel een stoet van wagens zou kunnen formeren waarbij het bloemencorso in het niet valt.”

De commentator van het Nieuwsblad van het Noorden heeft ook geen goed woord over voor het volksgericht. „Gelukkig behoren dergelijke excessen nagenoeg tot het grijze verleden. Als ze zich voordoen, moet de overheid ingrijpen”, aldus de commentator, die daarnaast zijn ongenoegen uit over het feit dat de politie niet heeft opgetreden.

Dat de politie niet in actie kwam, is helemaal niet zo opmerkelijk, zegt C. Jansen, hoogleraar rechtsgeschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen. „Ze trad lang niet altijd op tegen een volksgericht, niet in de laatste plaats doordat agenten vaak zelf deel uitmaakten van de dorpsgemeenschap.”

Jansen meent dat het fenomeen volksgericht in Staphorst niet altijd op voorhand een slechte traditie was. „De gemeenschap stelde eigen grenzen en loste dus ook op basis van gezamenlijke normen en waarden allerlei conflicten op. Tegenwoordig zijn we doorgeschoten in de juridisering. Bij burenruzies wordt direct naar de overheid gekeken. In de tijd van de volksgerichten bleek de dorpsgemeenschap zelf in staat buurtconflicten op te lossen.”

Het openlijke volksgericht mag dan verdwenen zijn, het fenomeen bestaat nog steeds in een andere vorm, meent Jansen. „Tegenwoordig kunnen mensen heel snel te kijk worden gezet via media zoals internet. Dat gaat dus ook veel verder dan het traditionele volksgericht, waarbij iemand uitsluitend door de eigen gemeenschap werd aangepakt. Via internet gaat het zogeheten ”naming and shaming” de hele wereld over en blijft altijd bewaar.”

Naschrift hoofdredactie:

In RD 9/11 stond op pagina 7 het artikel ”Staphorst herdenkt laatste volksgericht”. Achteraf zijn we van mening dat dit artikel zo niet geplaatst had moeten worden.