Het is een mooie, zelfs aandoenlijke foto van een gezin, zo in het begin van het laatste decennium van de negentiende eeuw. Foto’s kunnen vaak veel zeggen en vertellen. Wie zijn de afgebeelde personen, wat was hun situatie, en vooral: hoe is het hen later vergaan? Dat geldt voor elke familie, elk gezin. Dat geldt ook voor keizers, koningen, hertogen en prinsen.

Ik beschik over een tamelijk uitgebreide collectie ”vorstelijke foto’s” uit de periode 1890-1918. Vaak werden in die periode de vorsten nog geportretteerd door een schilder, maar alras, toen de fotografie de wereld veroverde, konden de vorsten niet achterblijven en lieten ze zich veelvuldig fotograferen. De foto kreeg ook een betekenis als pr-middel. De leden van regerende huizen kwamen zo in de huiskamers van de onderdanen. Dat was nieuw. De koning en de koningin kregen voor de inwoners een gezicht.

Zelfs vorsten die hoog boven hun bevolking stonden, zoals de Russische tsaren, werden op de foto gezet. Voor het eerst kwamen burgers te weten hoe hun heersers eruitzagen! Ging er tot dan toe nog een glans van goddelijkheid uit van koningen, nu bleken het ook mensen te zijn, weliswaar met een goddelijke opdracht („bij de gratie Gods”).

Als dan later een nieuw genre foto’s gepubliceerd wordt, waarop vorsten te zien zijn als wandelaars, paardrijders, of waarop ze ontspannen bij elkaar zitten, zelfs rokend, dan komen vorsten en burgers nog dichter bij elkaar. Zo heeft de fotografie de positie en de afstand van vorsten ten opzichte van hun ingezetenen geheel doen veranderen.

Op deze prachtige foto staat het tsarengezin van Rusland: tsaar Alexander III Alexandrovitsj uit het huis Romanov met zijn vrouw, tsarina Marie Feodorovna en hun kinderen. Zo op het oog een gelukkig gezin, en in de tijd dat de foto is genomen, was dat inderdaad het geval. Tsaar Alexander III, de forse man op de stoel, was de eerste tsaar die een voorbeeldig en gelukkig gezinsleven leidde.

Vermoord

Zijn vader, Alexander II, was een verlichte despotische tsaar geweest, die de lijfeigenen de vrijheid gaf. Daarmee zaaide Alexander II tweespalt in zijn rijk. De revolutionaire krachten en de intelligentsia vonden dat hij niet ver genoeg ging; de adel en grootgrondbezitters waren juist furieus dat het gebeurde. Het ‘gewone’ volk bleef vadertje tsaar adoreren.

Toen Alexander II in 1881 werd vermoord door een revolutionair, kwam Alexander III onverwachts op de troon. Hij draaide de maatregelen van zijn vader terug en regeerde met strakke hand. Hij was ook qua postuur een echte tsaar.

Overigens was Alexander niet voorbestemd geweest om tsaar te worden. Hij had een oudere broer, Nicolaas, die de tsarevitsj –kroonprins– was. Deze had zich verloofd met prinses Dagmar van Denemarken, maar werd ernstig ziek en stierf in Nice. Na verloop van tijd bleek dat Dagmar en de nieuwe troonopvolger, Alexander, het uitstekend met elkaar konden vinden; ze verloofden zich en huwden in 1866. Het werd een gelukkig huwelijk en het paar kreeg vier zoons en twee dochters: Nicolaas, Alexander, George, Xenia, Michael en Olga. Het zoontje Alexander werd slechts een jaar oud, hij stierf in 1870.

Dagmar

Toen Dagmar in Rusland kwam, werd ze opgenomen in de Russisch-Orthodoxe Kerk, en kreeg ze de Russische namen Marie Feodorovna. Dagmar was klein van gestalte en bijzonder slank, waardoor ze er heel lang erg jong bleef uitzien. Qua postuur vormde ze een groot contrast met haar grote, forse echtgenoot. Op de foto zit de tsarina links.

Dagmar kwam uit het gezin van de Deense koning Christian IX en al haar broers en zusters kwamen ergens in Europa op de troon terecht. Zo was haar zuster Alexandra de beroemde echtgenote van koning Edward VII van Groot-Brittannië. Deze zusters waren vriendinnen voor het leven.

Dagmar was in Denemarken een gemoedelijk en eenvoudig leven gewend, maar haar rol als tsarina van Rusland bleek haar erg te liggen. Ondanks haar tengere gestalte wist ze te imponeren met haar uitstraling. Ze maakte grote indruk. Iedereen wist dat men rekening moest houden met de tsarina, want uiteindelijk was zij degene die invloed uitoefende op haar man.

In 1894 overleed Alexander III vrij plotseling, op 49-jarige leeftijd. Hij stierf in zijn geliefde Livadia, het buitenverblijf van de Romanovs op De Krim aan de Zwarte Zee. Zijn gezondheid was verslechterd door een buitengewone krachtsinspanning die hij eerder had geleverd bij een treinbotsing. Het Russische tsarengezin zat in die trein in de keizerlijke coupé. De ijzersterke tsaar wist zijn gezin te redden door het dak een tijdlang op te tillen, waardoor het gezin de coupé kon verlaten.

Nicolaas

Plotseling moest de oudste zoon, Nicolaas, als nieuwe tsaar de kroon dragen. Nicolaas II –de jongeman links op de foto (met baard)– was toen net verloofd met prinses Alix van Hessen. Niemand zag deze nieuwe tsarina zitten. Men bleef naar tsarina Marie Feodorovna kijken.

Nicolaas en Alexandra –zo was de naam van de nieuwe tsarina na hun vervroegd gesloten huwelijk– hebben het zwaar te verduren gehad. Geen van tweeën waren ze krachtdadig, integendeel. Nicolaas II was een erg zwakke vorst, uit geheel ander hout gesneden dan zijn vader. Hij bleef autocratisch regeren, zoals zijn voorvaderen dat ook hadden gedaan. En de tsarina had te veel negatieve invloed op hem, vooral nadat bleek dat hun enige zoontje Aleksej aan de bloederziekte of hemofilie leed en zij Raspoetin als gebedsgenezer aan het hof haalden.

Toen brak ook nog de Eerste Wereldoorlog uit, waardoor het steeds slechter ging met Rusland en de Russen. In maart 1917 kwam de eerste revolutie en de tsaar werd van de troon gestoten. Uiteindelijk zouden de tsaar en de tsarina en hun vijf kinderen in 1918 worden vermoord door de bolsjewisten. Een dramatisch einde voor de tsarenfamilie.

Georgi

De tweede zoon die op de foto staat, is grootvorst George Alexandrovitsj. In het Russisch Georgi. Hij staat naast zijn broer, Nicolaas, in marine-uniform. Toen hun vader Alexander III onverwacht stierf, en Nicolaas tsaar werd, werd George de tsarevitsj, dus de troonopvolger.

Georgi was de vrolijke noot in de familie. Hij bezat een behoorlijke dosis gezonde humor. De broers maakten in 1891 een wereldreis, zelfs naar het vijandige Japan, waarbij een aanslag op Nicolaas werd gepleegd. George volgde een militaire carrière, maar tot ieders grote droefenis stierf hij aan tuberculose in 1899, ver weg in de Kaukasus, op 28-jarige leeftijd.

Voor de tsarina-moeder Marie Feodorovna was dit een zware slag, want George was haar lievelingszoon. George was op dat moment nog steeds de troonopvolger, omdat er bij zijn broer nog geen zoon was geboren.

Michael

De volgende broer was grootvorst Michael Alexandrovitsj (in het Russisch Mikhail). Hij zit op de foto op de grond in zijn matrozenpak. Michael werd na de dood van zijn broer George de nieuwe troonopvolger. Pas in 1904 werd tsarevitsj Aleksej Nicolajevitsj geboren, en werd Michael tweede in de lijn van opvolging. Maar omdat Aleksej een zwakke gezondheid had, werd het niet uitgesloten geacht dat toch Michael zijn broer eens zou opvolgen.

Michael had weer een geheel ander karakter. Hij was de levensgenieter en bezorgde zijn broer en moeder veel zorgen door zijn levenswandel. Toch was Michael geliefder dan Nicolaas II; hij was veel toegankelijker en men verwachtte dat hij beter zou kunnen regeren dan zijn zwakke broer.

Michael echter wist het totaal bij zijn familie te verbruien toen hij zijn grote liefde ontmoette. Hij was weliswaar verloofd met prinses Beatrice van Saksen-Coburg, want natuurlijk werd van hem verwacht dat hij een prinses van koninklijken bloede zou trouwen. Maar hij wilde uit liefde trouwen en voor deze prinses voelde hij weinig. Na enige jaren ontmoette hij Nathalie Sergejevna Cheremetevskaja. Niet alleen het feit dat zij van lage Russische adel was, was een probleem, maar nog veel erger was het dat ze voor de tweede keer getrouwd was. Ze scheidde van haar tweede man om bij Michael te kunnen zijn. Van trouwen was geen sprake; Nicolaas gaf geen toestemming.

Michael en Nathalie zijn in 1911 in Wenen alsnog in stilte getrouwd en het werd een gelukkig huwelijk. Na enige jaren werd Nathalie alsnog in hogere adelstand verheven als gravin Brassova, vooral omdat alleen dan hun zoon Georgi, die nog voor hun huwelijkssluiting uit de relatie was geboren, zo geadeld kon worden als graaf Brassov.

Michael zou een belangrijke rol spelen in de revolutiemaanden. Het parlement, de Doema, besprak het aftreden van de tsaar. Dan zou Michael regent kunnen worden voor de nog jonge Aleksej. Maar Nicolaas II deed afstand voor hemzelf én voor zijn zoon, en zo werd, althans op papier, Michael automatisch de volgende tsaar. Dus formeel is Michael, voor slechts een paar dagen, de laatste tsaar geweest – alleen heeft hij de troon nooit aanvaard, hij bedankte voor de eer. Dat was in 1917.

Ook hij werd, net als vele andere Romanovs, uiteindelijk vermoord, in juli 1918 in Perm, nog vóór zijn broer en diens gezin. Nathalie was toen al gevlucht naar Frankrijk en bleef daar achter met haar zoon, die in 1931 bij een auto-ongeluk op 21-jarige leeftijd omkwam. Nathalie leefde nog tot 1952.

Xenia

Naast haar vader op de foto staat dochter grootvorstin Xenia Alexandrovna. Zij was geboren in 1875 en ze leek het meest op haar moeder. Ze huwde met een achterneef, grootvorst Alexander Alexandrovitsj, en hoefde daarom niet naar het buitenland te verhuizen, wat meestal het lot was van de Romanovgrootvorstinnen. Ze vertoefde meestal bij haar moeder. Ze kreeg een dochter en zes zoons.

De tweede dochter, het jongste kind, Olga Alexandrovna, was in 1882 geboren. Ook zij wenste in Rusland te blijven en ze trouwde, op nog maar net 19-jarige leeftijd, met de veel oudere prins Peter van Oldenburg, die al in Rusland woonde en in Russische dienst was. Het werd een ongelukkig huwelijk en Olga begon een relatie met kapitein Nikolaj Kulikovsky, een man van lage landadel. Uiteindelijk wist Olga het bij haar broer gedaan te krijgen dat ze kon scheiden van Peter. Dat was midden in de Eerste Wereldoorlog, en twee weken daarna trouwde ze haar Nikolaj. Ook dat werd een gelukkig huwelijk. Ze kregen twee zoons.

Overleefd

Wonder boven wonder overleefden tsarina-moeder Marie Feodorovna en haar dochters Xenia en Olga de Russische Revolutie. Er werden achttien familieleden vermoord, maar deze vorstinnen waren op tijd uitgeweken naar hun zomerverblijf op De Krim, waar in die bange dagen een Engels marineschip hen wist op te halen. Zo kwamen ze in Engeland terecht. Ze verhuisden daarop naar Denemarken, het vaderland van de tsarina. Xenia keerde al vrij snel terug naar Engeland, waar ze tot haar dood in 1960 woonde.

Olga bleef wel in Denemarken bij haar moeder, en begon er met haar man een boerderij. Toen na de Tweede Wereldoorlog de Russen richting Denemarken dreigden op te rukken, vluchtten Olga en haar man en hun twee zoons met hun gezinnen naar Canada, waar ze opnieuw een boerderij begonnen. Daar is Olga in 1960 gestorven.

Het blijkt nu dat Olga veel heeft opgeschreven van wat ze had meegemaakt; de laatste jaren zijn haar brieven en dagboeken uitgegeven en die geven een schat aan nieuwe informatie.

De oude tsarina, geboren prinses Dagmar van Denemarken, stierf in haar buitenverblijf Hvidore in Denemarken, in 1928. Ze was 80 jaar geworden. Van het geluk waar op de foto van begin 1890 nog sprake was, was niets meer overgebleven.

Bearn Bilker is deskundige op het gebied van Europese vorstenhuizen.