Directe aanleiding vormt de invoering van een nieuw transitsysteem dinsdag door buurland Litouwen. Voortaan moeten de inwoners van Kaliningrad die hun provincie per trein willen bereiken of verlaten voor de doorreis over Litouws grondgebied een transitbewijs aanschaffen.

Zij moeten dit uiterlijk 24 uur voor vertrek hebben aangevraagd. Indien ze bij het instappen niet over een dergelijk document beschikken, zullen ze uit de trein worden gezet. Tot nu toe konden Russen zich vrijelijk over Litouws grondgebied bewegen. Maar de Baltische republiek heeft hier abrupt verandering in gebracht in verband met haar toetreding volgend jaar tot de Europese Unie. Hierdoor zal ze automatisch onder het voor Russen strenge Schengen-regime gaan vallen.

Dit zou ook moeten gaan gelden voor inwoners van Kaliningrad die over Litouws grondgebied naar Rusland reizen. De EU meent dat dit de enige manier is om de vermeende stroom criminelen en illegalen uit de voormalige Sovjet-Unie te kunnen tegenhouden. Rusland heeft zich altijd heftig verzet. President Poetin sprak in dit verband over „de schending van de soevereiniteit van de Russische Federatie.”

De vice-minister van Buitenlandse Zaken, Vjatsjeslav Troebnikov, sprak openlijk over de vervanging van de Berlijnse Muur door de „Schengen-muur.” Het Kremlin stelde zelfs dat de verdere ontwikkeling van de economische en de politieke betrekkingen tussen Rusland en de EU zou afhangen van de manier waarop het conflict over Kaliningrad zou worden opgelost.

Vorig jaar november tijdens de EU-Rusland-top in Brussel is er na moeizame onderhandelingen een compromis bereikt. Russen die over Litouws grondgebied reizen, zullen kunnen volstaan met een Litouws transitbewijs. Het Kremlin sprak van een grote diplomatieke overwinning. Maar een groeiend aantal critici meent dat Moskou is gezwicht voor de druk van Brussel. Want feitelijk hebben de 1 miljoen Russische Kaliningraders toch een soort visum nodig om hun moederland te kunnen bezoeken.

Vooral conservatieven en het leger menen dat Kaliningrad een „onverbrekelijke band” heeft met het hart van Rusland. Oorlogsveteranen beroepen zich erop dat ze het vroegere Duitse Konigsberg in 1945 met eigen bloed en tranen hebben bevrijd van de nazi’s. Wat ze er niet bijvertellen is dat ze vervolgens de gehele Duitse bevolking hebben gedeporteerd en vervangen door Russen. Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het onafhankelijk worden van Litouwen en Wit-Rusland is Kaliningrad sinds 1991 afgesneden van het moederland.

Tussen de uiterst oostelijke grens van Kaliningrad en de uiterst westelijke grens van het Russische ’vasteland’ ligt zo’n 500 kilometer buitenland. De uitsluitend uit Russische immigranten bestaande bevolking van Kaliningrad leeft dus al twaalf jaar een eigen bestaan. Dit is bij een bezoek aan de enclave, die 1500 kilometer ten westen van Moskou ligt, direct te merken. De atmosfeer is er veel minder Russisch dan in de rest van het land. In vergelijking met andere Russische steden heerst er een opvallend tolerant en Europees klimaat.

Vooral de jongere inwoners zijn kind aan huis in steden als Vilnius en Warschau, die slechts een paar honderd kilometer van Kaliningrad verwijderd zijn. In Moskou zijn de meesten daarentegen nog nooit geweest en ze hebben ook niet de wens deze stad ooit te bezoeken. Als ze het over Russen van buiten Kaliningrad hebben, spreken ze steevast over „die daar” of „bij hen.” Uit verschillende onderzoeken blijkt dat steeds minder Kaliningraders ervan overtuigd zijn dat hun enclave „onlosmakelijk verbonden” is met Rusland. Velen zijn voorstander van een verregaande autonomie met open grenzen met Europa en sommigen zijn zelfs voor de volledige onafhankelijkheid van hun provincie.

Een van hen is Sergej Pasko, voorzitter van de Baltische Republikeinse Partij. In het verleden hield hij een aantal keren een pleidooi om Kaliningrad om te vormen tot een onafhankelijke vierde Baltische republiek, naast Estland, Letland en Litouwen. De laatste tijd houdt hij zich wat meer op de vlakte, mede vanwege het toegenomen Russische chauvinisme rond de enclave. Het Kremlin heeft de situatie rond Kaliningrad aangegrepen om nadrukkelijk de onlosmakelijke eenheid van de Russische Federatie te propageren.

Vooral de speciale presidentieel vertegenwoordiger voor Kaliningrad, Dmitri Rogozin, krijgt er geen genoeg van zich als de redder van Kaliningrad te presenteren. Dinsdag reed hij demonstratief mee met de eerste trein waarin het gebruik van het Litouwse transitbewijs verplicht was geworden.

Dit werd uiteraard uitgebreid en met veel poeha op de Russische televisie getoond. Maar de mening van de Kaliningraders zelf, vooral die van het groeiende aantal dat weinig toekomst ziet in de band met Moskou, was dinsdag opvallend afwezig in de door Moskou overheerste Russische pers.

In een eerder interview legde Pasko uit dat Moskou vroeg of laat toch voor een voldongen feit zal worden geplaatst. „Kijk, we zijn al meer dan tien jaar afgesneden van Rusland. Inmiddels is er hier een sterk eigen Kaliningrads bewustzijn ontstaan. De meesten voelen zich in eerste instantie geen Rus meer, maar Kaliningrader. En hoe langer we van Rusland gescheiden blijven, hoe verder dit proces zich zal doorzetten. Er gaan ook steeds meer stemmen op om weer de oude naam Konigsberg aan te nemen. En dat lijkt me allemaal een heel natuurlijk proces waar weinig tegen te doen valt.”