Wetenschappers zijn het erover eens: voor veel mensen in Amerika is de film een belangrijker informatiebron over Christus dan de Bijbel. „Films hebben een dominante en tegelijk verleidende invloed op het beeld dat mensen van Jezus hebben”, zegt de Amerikaanse mediaonderzoeker Stephen Humfries-Brooks.

Op grond van onderzoek naar verschillende films over het leven van de Heere Jezus komt hij tot de conclusie: „Voor producers zijn dollars belangrijker dan de historische en theologische waarheid. Dat is ook de enige reden dat de filmmakers keer op keer een forse scheut romantiek door het script mengen. Dat verkoopt.”

Eenzijdig

De theoloog Stephen J. Nichols constateert dat het Jezusbeeld in de films uitsluitend de menselijke kant van Hem onder de aandacht brengt. „Dat kan ook niet anders. Niemand mag God naspelen, maar niemand kan het ook. Zijn wijsheid is onbegrijpelijk en Zijn handelen onbevattelijk.”

Maar doordat het menselijke aspect van het optreden van de Jezus Christus alle aandacht krijgt, ontstaat er een eenzijdig beeld van Hem. De puriteinen waarschuwden er drie eeuwen terug al voor om in het denken over Jezus niet eenzijdig naar zijn menselijke eigenschappen te kijken.

In de films van de 20e en de 21e eeuw ging het echter niet alleen om denkbeelden, maar ook om echte beelden die op doek en scherm verschenen. „Die eenzijdigheid is het misleidende van het Jezusbeeld in een film. Mensen zien maar één kant van God. En dat past precies in de lijn die er door de Amerikaanse geschiedenis loopt: de Zoon van God wordt neergezet als een bijzonder mens en niet meer dan dat. Zo zien veel Amerikanen Hem ook echt”, aldus Nichols.

De verfilming van het leven van de Heere Jezus noemt Nichols „een logisch uitvloeisel” van de tendens in de Amerikaanse beeldvorming van Christus om steeds maar weer Zijn menselijkheid voor het voetlicht te halen en die te benadrukken. „Als je maar lang genoeg zegt dat Hij vooral ook mens was, ga je uiteindelijk serieus denken dat je Hem als mens kunt begrijpen en nadoen en daarmee het optreden van Hem hebt vertolkt.”

Die ontwikkeling is volgens Nichols ook een belangrijke verklaring voor het feit dat evangelicals in de VS nauwelijks nog een bezwaar hebben tegen een Jezusfilm. „Ze zijn het zo gewend om Hem te zien als een soort vriend. In hun denken is weinig overgebleven van Zijn heiligheid.”

Een bijkomend probleem is volgens hem dat de filmmakers wel erg vrij met de Bijbelse geschiedenissen omgaan. Toen Cecil B. De Mille in 1927 ”The King of Kings” –de eerste grote film over de Heere Jezus– maakte, volgde hij nauwkeurig de gespreksverslagen in de Bijbel. Dat is tegenwoordig heel anders. Dialogen en discussies worden maar zelden meer uit het Nieuwe Testament gehaald. Ze ontspruiten voornamelijk aan het brein van de maker.

Surrogaat

Nichols en Humfries-Brooks hebben op grond van hun waarnemingen nogal wat bedenkingen tegen het verfilmen van het optreden van de Heere Jezus. „Het blijft een slap surrogaat van de werkelijkheid zegt Humfries-Brooks. „Wie bijvoorbeeld ziet hoe in de film ”The Passion of The Christ” de Heiland moet lijden, komt onder de indruk. Toch geeft de film geen beeld van de werkelijkheid. Op het scherm kun je wel bloed druppels nabootsen. Met kleurstof is dat niet zo moeilijk. Maar je kunt niet zichtbaar maken welke zielenpijn Christus heeft geleden.”

„Dergelijke films hebben mensen in het algemeen eerder van Jezus verwijderd dan naderbij gebracht”, constateert Nichols. Hij heeft vijf jaar na de eerste vertoning van de film ”The Passion of The Christ” in Chicago onderzocht hoeveel mensen in deze wereldstad door de film tot het christelijke geloof zijn overgegaan. „Geen gemeenteleider kon me een naam noemen”, aldus Nichols.

Neveneffect

Behalve dat de Amerikaanse films over het leven van Jezus een beperkt en vaak misleidend beeld van Hem op het scherm brengen, heeft deze ontwikkeling nog een „commercieel neveneffect”, concludeert Hillary Warren in haar studie ”Sacred Messages in a Secular Market” uit 2005.

Net zoals andere filmhelden wordt de Zoon van God een populaire figuur. Kinderen, maar soms ook ouderen willen een populaire filmheld nabootsen. Ze willen dan iets van zo iemand hebben of dragen, zoals bijvoorbeeld de kleding. „Dat gebeurt dus ook met films die over Jezus gaan. Er komen posters van Hem, hangers met Zijn beeltenis, armbanden met Zijn Naam. Zo ontstaat er een hele retailindustrie rond Zijn persoon.”

Deze ontwikkeling begon na de Tweede Wereldoorlog, kreeg een groeispurt tijdens de Jezusbeweging van de jaren zeventig en bereikte een hoogtepunt in de laatste twintig jaar. Met name de Christian Booksellers Assocation, opgericht in 1950, was de grote motor achter deze industrie. Zij vormden hun boekhandels om tot centra waar artikelen over en rond het christelijk geloof te koop waren.

Een voorbeeld daarvan is de zogenoemde lijn die de ondernemer Bob Siemon samen met filmmaker Mel Gibson opzette rond de film ”The Passion of The Christ”. Het bekendst waren de armbanden met de letters WWJD, die stonden voor de woorden ”What Would Jesus Do?” (Wat zou Jezus hebben gedaan?). Maar daarnaast waren replica’s van de nagels die gebruikt waren bij de kruisiging heel populair. Ook fotolijstjes, ringen, horloges met thema’s uit het lijdensverhaal waren te koop. Heel populair in de zuidelijke staten van de VS was een poppetje dat de lijdende Heere Jezus moest voorstellen en dat als een soort mascotte op het dashboard van auto kon worden geplaatst. Dergelijke commerciële acties bleven de laatste jaren niet beperkt tot zogenoemde ”Christian stores”; ook het Amerikaanse grootwinkelbedrijf deed eraan mee.

Mascotte

De vermenselijking van Jezus in de Amerikaanse beeldvorming heeft volgens Nichols geleid tot een „verdwijnend besef van Zijn goddelijkheid en heiligheid.” Daarom noemt hij de rages rond Zijn Persoon een ernstige vertekening van Wie Christus is. „Jezus wordt zo een tragikomische figuur die bruikbaar is gemaakt voor de commercie.”

De effecten van deze ontwikkeling gaan volgens de onderzoeker van het Godsbeeld bij de Amerikanen heel ver. „Iedereen denkt vandaag de dag Christus voor zijn eigen doelen te kunnen inzetten. Managementgoeroes gebruiken Zijn persoon om de ideale manager te tekenen. Wat te denken van een boek met als thema: Jezus als ceo? Psychologen geven Hem een plek in hun therapie. Een titel als ”Jezus als coach” is veelzeggend. Politici spreken over hem alsof Hij een groot staatsman was. Het refereren aan Zijn woorden en wijsheid is vaak alleen maar om het eigen gelijk te halen. Het gaat niet om de eer van God. De reclamewereld zet Hem in als ambassadeur voor een bepaald product, door Hem bijvoorbeeld op een billboard een artikel te laten aanprijzen, zoals: ”Jezus droeg ook blue jeans”.”

Amerikanen kijken hier vaak niet meer van op, stelt Nichols. „Ook niet degenen die christelijk zijn. Maar het is feitelijk puur heidens. De Zoon van God is in onze Amerikaanse samenleving een soort mascotte geworden. De oorzaak is dat Hij in de loop van drie eeuwen in de beeldvorming beroofd is van Zijn goddelijkheid. Men heeft een soort superman van Hem gemaakt en daarmee de diepte en de ernst van Zijn verlossingswerk ontheiligd.”

Dit is het laatste deel van een tweeluik over de ontwikkeling van het Godsbeeld in de Amerikaanse geschiedenis.