Zürich, de stad van de Zwitserse kerkhervormer Huldrych Zwingli, is deze week even het centrum van het wereldwijde Reformatieonderzoek. Tientallen theologen en kerkhistorici bezoeken er de driedaagse conferentie van het Reformation Research Consortium (RefoRC), dat tot vandaag wordt gehouden in het Instituut voor Zwitserse Reformatiegeschiedenis. RefoRC is de academische afdeling van Refo500, het internationale platform dat met het oog op het jubileum van de Reformatie in 2017 wereldwijd een groot aantal activiteiten ontwikkelt.

Voor een onderzoekers als dr. Hiebsch zijn dergelijke congressen een goede gelegenheid om vakbroeders en -zusters te ontmoeten, een onderzoek te presenteren of gewoon te luisteren naar een van de vele lezingen en presentaties.

De theologe uit Amsterdam heeft inmiddels naam gemaakt als Lutherkenner. Ze promoveerde in 2000 bij prof. dr. J. Boendermaker aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift ”Figura ecclesiae: Lea und Rachel in Martin Luthers Genesispredigten”. Er volgden boeken en wetenschappelijke publicaties, en sinds dit jaar doet ze aan de Vrije Universiteit in Amsterdam onderzoek naar de theologie van Luther.

Wat maakt het Refo500-congres voor u interessant?

„Dat het niet alléén over Luther gaat. Voor een Lutheronderzoeker is het goed om breder te kijken. Het congres gaat over de reformaties – in het meervoud. De Reformatie was geen homogene beweging, maar bestond uit verschillende stromingen. Zo komen Luther en Calvijn aan de orde, maar ook de leerlingen van Luther die uiteindelijk in de radicale reformatie terecht kwamen.”

De hoofdlezingen op het congres gaan over „mythen” van de Reformatie. Dr. Hiebsch komt net terug van een referaat van de Schotse hoogleraar Bridget Heal over het gebruik van beelden. „De mythe bestaat dat de Rooms-Katholieke Kerk voor het oog koos en de Reformatie voor het oor, het luisteren naar het Woord. Maar dat blijkt toch wat genuanceerder te liggen.”

Het grootste deel van het congres bestaat uit parallelle sessies, waar steeds twee wetenschappers om de beurt hun onderzoek presenteren. Eerst twintig minuten een referaat, dan tien minuten discussie. „Tijdens deze sessies doe je waardevolle contacten op met mensen die onderzoek doen naar een onderwerp dat raakvlakken heeft met je eigen thema. Aan de universiteit van Kopenhagen bleek bijvoorbeeld een onderzoeksproject te lopen naar het zichtbare en het onzichtbare in de theologie van Luther. Dat kan ik weer gebruiken voor mijn eigen onderzoek.”

Dr. Hiebsch presenteerde woensdag een deel van de resultaten van haar onderzoek naar de plaats die het hart in de geloofservaring van Luther inneemt. De reformator blijkt het woord hart vaak in zijn geschriften te gebruiken.

Wat betekende geloofservaring voor Luther?

„We moeten oppassen dat we het begrip geloofservaring bij Luther niet verwarren met wat wij daar nu onder verstaan. Geloofsbeleving is een hip woord, ook voor mensen die niet naar de kerk gaan maar toch op zoek zijn naar een religieuze ervaring. De denkrichting van Luther is echter heel anders. Niet de zoekende mens geeft een antwoord, maar God.

Op het congres heb ik aan de hand van tekstfragmenten over het gebed laten zien welke plaats geloofservaring bij Luther inneemt. Voor de reformator vormt het hart het beginpunt van het gebed: het is erop gericht geraakt te worden door het Woord van God. Luther zegt dat wie bidt, dagelijks het Woord hoort.”

In preken deelde Luther soms heel persoonlijke ervaringen met zijn hoorders. „Zo zegt hij het soms moeilijk te vinden om zijn gedachten vast te houden bij het gebed en niet af te dwalen. Dat was een aanvechting voor Luther. Hij benadrukte dat iedereen het nodig heeft om het Woord van God te horen. Het gebed en het zingen van psalmen kunnen daarbij helpen.”

Wat spreekt u zo aan in Luther?

„De openheid waarmee hij zijn geloofservaringen en aanvechtingen beschrijft. Luther geeft ruimte voor vragen die bij de mensheid horen. Daarbij klampt hij zich vast aan het Woord, omdat dát de antwoorden geeft.”

Hoe werd uw presentatie ontvangen door vakgenoten?

„Ik was blij met de grote belangstelling voor mijn onderzoek en voor de vragen die er kwamen. Eén daarvan ging over de oorsprong van het begrip geloofservaring. Werd Luther beïnvloed door Augustinus, of door middeleeuwse theologen? Ik heb toen duidelijk gemaakt dat ik dat nog verder moet onderzoeken. Duidelijk is wel dat Luthers ervaringsbegrip gekleurd is door de monastieke theologie van de middeleeuwen.

Een andere interessante vraag was of de diepte en breedte van Luthers geloofservaring bewaard is gebleven in de lutherse theologische traditie. Mijn antwoord was dat die in Nederland en Duitsland grotendeels is verloren gegaan. Wij hebben de neiging om een sterk onderscheid te maken tussen hoofd en hart, tussen verstand en gevoel. Maar bij Luther is dat onderscheid helemaal niet zo scherp. Kennis is ook een zaak van het hart.”

Hiebsch

Sabine Hiebsch werd geboren in 1964 te Friedberg, Duitsland. Ze studeerde katholieke en protestantse theologie in Parijs, Tübingen, Amsterdam en Bonn. Hiebsch schreef een proefschrift over Bijbelse vrouwenfiguren in Luthers oudtestamentische prediking (2000). Daarmee was ze de 98e vrouw in Nederland die promoveerde in de theologie. Vervolgens werkte ze als onderzoeker lutherana aan de Protestantse Theologische Universiteit en –sinds januari– aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Dr. Hiebsch is ouderling in de lutherse gemeente van Amsterdam en bezocht vele malen als afgevaardigde de generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland.

In kerkbreed komt iedere week een persoon aan het woord die een reflectie geeft op een opvallende gebeurtenis of ontwikkeling in het kerkelijk leven. Vandaag: de lutherse theologe dr. Sabine Hiebsch, een van de sprekers op het Refo500-congres dat tot vandaag in Zürich (Zwitserland) plaatsheeft.