Stefánsson zet het negentiende-eeuwse IJsland overtuigend neer, waarbij hij met associaties en subtiele omschrijvingen de kern weet te treffen. „De hel is koud”, verzucht de verteller ergens, maar in de kou en de rauwheid van het vissersleven is de vriendschap tussen de naamloze ”jongen” en de visser Bardur als een warm paradijs. Zij hebben elkaar gevonden in de liefde voor literatuur.

Woorden en hun kracht zijn een kernthema in deze roman, maar ook woorden blijken uiteindelijk machteloos. „Sommige woorden kunnen mogelijk de wereld veranderen, ze kunnen ons troosten en onze tranen drogen. Sommige woorden zijn geweerkogels, andere vioolklanken.” Als Bardur echter tijdens het vissen op de ijszee nat wordt, kan geen woord of versregel hem uit de kille klauwen van de bevriezingsdood redden. Zeker niet de versregels uit Miltons ”Paradise Lost” die hij vlak voor afvaart nog even uit het hoofd wilde leren – hij liep terug de vissershut in en is daar zijn waterdichte anorak vergeten. Eenmaal ver op zee slaat het weer om en voordat de fjord weer kan worden bereikt, overlijdt Bardur in de armen van de jongen.

Omdat hij zijn paradijs heeft verloren, verlaat de jongen de visserspost. Hij wil het noodlottige boek van Milton waardoor Bardur stierf, terugbrengen bij de eigenaar: een blinde kapitein in het dorp verderop. Hoewel de jongen zich voorneemt het boek af te leveren en dan te sterven, blijft hij leven, vol wroeging over wat hij ervaart als ontrouw aan Bardur. Het verlies van zijn vriend lijkt zelfs te hebben geleid tot een beter leven. Een leven met minder kou en vis, maar met meer perspectief en veel meer boeken. Zo wordt ”Hemel en hel” gaandeweg ook een verhaal over verwerking, schuldgevoel en de negentiende-eeuwse IJslandse maatschappij.

Het boek ademt verbondenheid met het vissersleven en een onpeilbare mengeling van angst en bewondering voor de oceaan en de kou. Literair zijn er ook onmiskenbaar IJslandse sporen in ”Hemel en hel”. Middeleeuwse IJslandse literatuur bevat veel ”kennings”: cryptische omschrijvingen van overbekende zaken. Het was de kunst om achter de kenning het originele begrip te herkennen. Stefánsson maakt het zijn lezers minder moeilijk, maar ook hij voegt vaak een associatieve poëtische omschrijving toe aan verhaalelementen. Zo noemt bijvoorbeeld iemand die niet wil huilen tranen verachtelijk „die doorzichtige vissen.”

Soms debiteert Stefánsson misschien wat al te veel clichés. Een inzicht als: „Mannen neigen naar het grovere in het leven, terwijl vrouwen eerder iets zoeken wat moeilijker te vatten is, wat zich slechts langzaam openbaart” zal waarschijnlijk niemand erg missen. Het zij de auteur vergeven, want de lezer krijgt langzaam het gevoel niet alleen de IJslandse visserswereld, maar ook de belevingswereld van deze eenvoudige personages binnen te treden, waarin zulke clichés prima passen.

De wereld van de personages lijkt ook die van de verteller te zijn. Een vreemde verteller, die de lezer regelmatig direct aanspreekt en over zichzelf spreekt als ”wij” en ”ons”. Dit ”koor” van vertellers kan alwetend het gehele verhaal overzien en verwoordt nu eens het perspectief van het ene, dan weer van het andere personage. Eén en hetzelfde personage is daarbij soms ”hij” en soms ”ik”. Vaak worden letterlijk de gedachten of woorden van een van hen weergegeven en lijkt de verteller bijna afwezig. Het volgende moment voorziet het koor vertellers de handeling weer uitgebreid van commentaar. Dat er heel veel personages komen en gaan, maakt het geheel niet overzichtelijker. Stefánsson komt er echter steeds mee weg, want zijn verhaal grijpt de lezer beet en laat hem niet meer los. ”Hemel en hel” is een prachtige roman over leven en dood, vriendschap en liefde, de wereld en literatuur.

Hemel en hel, Jon Kalmar Stefánsson; vertaald door Marcel Otten; uitg. Ambo Anthos, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 414 1535 6; 208 blz.; € 19,95.