In de Johannes a Lasco Bibliotheek in het Duitse Emden ging gisteren een driedaagse conferentie van start in het kader van het internationale tentoonstellingsproject ”450 jaar Heidelbergse Catechismus”. Een van de sprekers zou vandaag zijn prof. Michael Haykin, hoogleraar kerkgeschiedenis en Bijbelse spiritualiteit aan het Southern Baptist Theological Seminary in het Amerikaanse Louisville. Zóú zijn, want familieomstandigheden verhinderden hem te komen, zo liet hij vorige week weten. Toch is hij bereid het een en ander te vertellen over het thema van zijn aangekondigde referaat: ”De receptie van de Heidelbergse Catechismus in baptistische en puriteinse tradities”.

Wat heeft prof. Haykin, als baptist, zelf met de Heidelberger? „Ik heb hem zo af en toe wel gebruikt bij mijn persoonlijke overdenkingen. Maar de reformatorische traditie waarvan ik deel uitmaak, heeft er in het algemeen nooit veel mee gedaan.”

In zijn lezing had de kerkhistoricus vooral aandacht willen vragen voor de vergeten Londense baptistenpredikant Hercules Collins (1646/7-1702) en diens Orthodox Catechism uit 1680. „Vanuit het puritanisme zijn in de zeventiende eeuw twee baptistische stromingen voortgekomen”, doceert hij. „De eerste stroming werd theologisch met name gevormd door de opvattingen van de Nederlandse theoloog Arminius. De tweede droeg een calvinistisch karakter – de visie op de doop en op de idee van de staatskerk daargelaten.”

Maar, zegt prof. Haykin, ondanks dat de calvinistische baptisten als het ging om de leer van het heil orthodox waren, kregen zij te maken met felle aanvallen, vooral van de kant van presbyteriaanse auteurs. „Een van hun grootste zorgen was daarom: hoe worden we als oprecht gereformeerd en orthodox erkénd, door bijvoorbeeld presbyterianen en congregationalisten in Engeland?”

In 1677 aanvaardden deze baptisten de Westminster Confessie uit 1648 als ook hún geloofsbelijdenis. De hunne raakte bekend als ”The 1689 Confession”, omdat zij in het jaar 1689 tijdens een generale synode van calvinistische baptisten formeel werd geratificeerd. „Dit moet beslist worden gezien als een poging om het orthodoxe karakter van deze stroming te onderstrepen.”

Dat laatste had ook Hercules Collins met zijn ”Orthodox Catechism” voor ogen, zegt prof. Haykin. Het gaat hier om een Engelse vertaling van de Heidelbergse Catechismus uit 1563.

Collins, auteur van tientallen werken, was als „calvinistische baptistenpredikant” verbonden aan een baptistengemeente in de Londense wijk Wapping, de particular baptist church. Over de eerste jaren van zijn leven is niet veel bekend. „Er zijn aanwijzingen dat hij afkomstig is uit een christelijk gezin. Maar pas eind jaren zestig van de zeventiende eeuw krijgt Christus werkelijk betekenis voor hem. Later zou hij opmerken dat het in deze periode was dat hij de realiteit van de geestelijke strijd begon in te zien.”

In 1680 laat Collins zijn vertaling –en aanpassing– van de Heidelberger het licht zien. De volledige titel luidt: ”An Orthodox Catechism: Being the Sum of Christian Religion, Contained in the Law and the Gospel. Published for preventing the Canker and Poison of Heresy and Error” (Een Orthodoxe Catechismus: Zijnde de hoofdsom van de christelijke religie, bestaande uit de Wet en het Evangelie. Gepubliceerd ter voorkoming van het kwaad en vergif van ketterij en dwaling).

Collins lijkt ten minste drie doelen te hebben gehad met deze uitgave. „Hij zag de catechismus als een hulpmiddel voor pastoraal onderricht, als een instrument tegen valse leer, en als een pleidooi voor leerstellige eenheid.”

Samen met zijn assistent Steve Weaver onderzocht prof. Haykin de verschillen tussen Collins’ Orthodox Catechism en de Heidelbergse Catechismus. Afgezien van het gedeelte over de (kinder)doop gaat het veelal om relatief kleine aanpassingen. De meeste daarvan kunnen worden gezien als „pogingen om het geschrift toegankelijker te maken voor zijn gemeente. Laat ik als voorbeeld geven de manier waarop hij is omgegaan met de vragen en antwoorden over de Tien Geboden. Waar de Heidelbergse Catechismus die eerst allemaal noemt en ze vervolgens een voor een uitlegt, heeft Collins een herschikking toegepast, blijkbaar met een pedagogisch doel.”

De Londense baptistenpredikant identificeerde zichzelf duidelijk met de orthodox-protestanten in Europa, zegt hij. Zo schrijft Collins in het voorwoord op zijn catechismus dat hij zich verbonden weet „met de meest orthodoxe theologen waar het gaat om de fundamentele beginselen en artikelen van het christelijk geloof.”

Volgens de achttiende-eeuwse baptistenhistoricus Thomas Crosby had Collins geen al te hoge opleiding genoten. De hoogleraar kerkgeschiedenis aan het seminarie van de Zuidelijke Baptisten weerspreekt dat. „Zoals zijn versie van de Heidelbergse Catechismus laat zien, lijdt het weinig twijfel dat hij bedreven was in de theologie. En bij zijn begrafenis, in oktober 1702, werd over hem gezegd dat zijn leerstellige overtuigingen in overeenstemming waren met het gevoelen van de kerken van de Reformatie in alle fundamentele geloofsartikelen.”

Erg populair is Collins’ Orthodox Catechism nooit geworden. „Voor zover bekend is het bij één editie gebleven.”

Prof. Haykin

Prof. dr. Michael A. G. Haykin is hoogleraar kerkgeschiedenis en Bijbelse spiritualiteit aan het Southern Baptist Theological Seminary in Louisville (Verenigde Staten) en directeur van het Andrew Fuller Center for Baptist Studies aan dit instituut. Daarnaast is hij verbonden aan het Irish Baptist College in Belfast. Dr. Haykin is geboren in Engeland, uit Ierse en Koerdische ouders. Hij en zijn vrouw Alison hebben twee kinderen en wonen in Dundas, Ontario. Op de site andrewfullercenter.org houdt hij een weblog bij. In dat van 1 maart schrijft hij dat hij zich bijzonder beïnvloed weet door dr. D. Martyn Lloyd Jones (1899-1981) – zozeer dat zijn zoon Nigel als doopnaam heeft Nigel ”Martyn” Graeme Haykin.

In kerkbreed komt iedere week een persoon aan het woord die een reflectie geeft op een opvallende gebeurtenis of ontwikkeling in het kerkelijk leven. Vandaag: kerkhistoricus prof. dr. Michael A. G. Haykin (Louisville, VS), betrokken bij een congres in de aanloop naar 450 jaar Heidelbergse Catechismus, in 2013.