Als herbronners van het CDA-gedachtegoed stonden ze aan de wieg van de kabinetten-Balkenende: Balkenende, Klink, econoom Bovenberg en Hirsch Ballin. Nu het tijdperk van de oud-minister-president voorbij is, blikken ze terug in Christen Democratische Verkenningen, het kwartaalblad van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA. Wat heeft Balkenende gerealiseerd?

Hoofdrolspeler Balkenende is niet ontevreden. Hij wijst op de met de VVD doorgevoerde hervormingen op het terrein van de sociale zekerheid. Andere prestaties zijn volgens hem het opzetten van een nieuw zorgstelsel „ondanks dat het niet af is”, de hervormingen in het pensioenstelsel en het op orde brengen van de overheidsfinanciën.

De kritiek dat er op het terrein van duurzaamheid en innovatie weinig is bereikt, wijst hij af. „We hebben een aantal heel goede bedrijven die veel bijdragen aan duurzaamheid.” Ook over de uitkomst van het door hem aangezwengelde waarden- en normendebat is hij niet ontevreden. „Er zijn ontzettend veel goede projecten op gang gekomen, er zijn codes voor goede omgangsvormen opgesteld, er zijn acties gehouden om pesten tegen te gaan.”

Bovenberg, Klink en Hirsch Ballin zien ook economische prestaties, maar over de hele linie zijn ze kritischer. Zo ziet Bovenberg –pijnlijk voor Balkenende– „gemiste kansen” op het terrein van waarden en normen en het gezin. Daar verandering in krijgen, is voor de overheid een lastige opgave, meldt de econoom. „Dat heeft veel meer te maken met een diepere culturele crisis in de samenleving en de vraag is wat je daar als overheid op korte termijn aan kunt doen.”

Anders dan Balkenende menen Hirsch Ballin en Klink dat diens kabinetten hun duurzaamheidsagenda niet hebben uitgevoerd. „Die agenda kwam in de regeerakkoorden, maar mentaal is deze nooit echt binnen het CDA beklijfd. Er zat op een gegeven moment geen drive meer achter”, zegt Klink. Hirsch Ballin sluit zich daarbij aan: „De economische agenda is beduidend beter uit de verf gekomen dan de maatschappelijk-morele. Het accent is in de eerste drie kabinetten met de VVD sterk op de flexibilisering van de economie gelegd. Het beleid kreeg daardoor een zekere eenzijdigheid.”

Dat er qua duurzaamheid weinig is bereikt, komt volgens de oud-minister van Justitie doordat „ook binnen het CDA te veel begrip bestond voor lobby’s die juist minder op duurzaamheid waren gericht.”

De agenda die de herbronners opstelden –het overhevelen van verantwoordelijkheden van de staat naar burgers en bedrijven– blijft goed, vinden de vier. Dat Balkenende de plannen niet ten volle kon uitvoeren, is mede te wijten aan „verstoorde verhoudingen tussen sommige leden van Balkenende IV” (uitspraak Hirsch Ballin), al ligt de échte oorzaak volgens Bovenberg dieper: de burger neemt te weinig verantwoordelijkheid en besteedt deze uit aan regelgevers en managers. „Het resultaat is uiteindelijk morele leegheid in de samenleving zelf.”

Hoe nu verder? Balkenende is tot het inzicht gekomen „dat we vooral praktisch moeten zijn”, Klink ook. „Waarom zou de onderwijsinspectie niet gewoon de bevindingen over een school jaarlijks naar alle ouders sturen, waarna de school verplicht is daarover op een avond openbaar verantwoording af te leggen? Met de bevindingen van de Inspectie voor de Gezondheidszorg over verzorgingsinstellingen kan hetzelfde gebeuren. Het idee van vroeger: je kwam na je werk thuis, je hees je in je pak en vertrok naar de bestuursvergadering van de psychiatrische inrichting, die tijd komt niet meer terug.”

Rest de vraag waar het CDA, in de huidige samenwerking met de VVD en de PVV, staat. „Ik wil mij niet uitlaten over de huidige regering”, klinkt het uit de mond van Balkenende. Bovenberg doet dat wel. En hoe. „De denkers en doeners staan te ver van elkaar af, waardoor onze partij nu vooral het volk naar de mond praat. Waar de visie ontbreekt, verwildert het volk.”