Een plechtig preludium over ”Eere zij God”. Twee eenvoudige variaties over ”Stille Nacht”, met het beroemde getingel van de fluit 4’. Een trio over ”Er ruischt langs de Wolken”. Twee variaties over ”O, hoe heerlijk, hoe begeerlijk”. Een canonische bewerking van ”Nog juicht ons toe die zaal’ge Nacht”, met elementen van het ”Stille Nacht” erdoor. En een ferme fuga over het lied ”Hallelujah, looft den Heer”, uitmondend in een breed koraal.

Ziedaar de eerste kerstsuite die Jan Zwart (1877-1937) in 1917 uitgeeft bij zijn eigen muziekuitgeverij in Zaandam. De bundel vormt het tweede deel in de serie met de lange naam: ”Nederlandsche Orgelmuziek ten gebruike vóór, tijdens en na den eeredienst in Protestantsche Godsdienstoefeningen; bij orgelconcerten, kerkelijke muziekuitvoeringen en voor zelfstudie in kerk en huis”. Later wordt de reeks kortweg aangeduid als ”Nederlandsche Orgelmuziek”.

Bij het verschijnen van het eerste deel, de fantasie over ”Een vaste Burg”, ter gelegenheid van 400 jaar hervorming in oktober 1917 uitgegeven, schrijft Zwart wat hij met de serie beoogt. Hij wil oorspronkelijke orgelmuziek van Nederlandse componisten bieden, waarbij hij hoopt „te voorzien in een behoefte aan Orgelmuziek, passend en dienstig, bij de eredienst in onze Protestantse Godsdienstoefeningen.” Daarom zullen er veel bewerkingen van psalm- en gezangmelodieën komen. Hij spreekt de wens uit dat de serie „een bijdrage moge vormen tot het verkrijgen van een eigen Nederlandse Orgelliteratuur.”

Een jaar later, in 1918, meldt Jan Zwart dat er grote belangstelling voor de serie is. Hij belegt daarom op 26 juni van dat jaar een ”Eerste Orgelbespeling der „Ned. Orgelmuziek”” in de Laurenskerk in Alkmaar. Zelf speelt hij muziek die inmiddels in zijn serie verschenen is, of op stapel staat. Van ”Een vaste Burg” is dan al een tweede druk verschenen.

Zwart componeert voor groot orgel met twee klavieren en pedaal, maar noteert de werken zo dat ze ook op een eenklaviers instrument zijn te spelen. Daarmee wil hij de eenvoudige dorpsorganist bereiken.

Na 1917 verschijnen er in Zwarts serie zeventien afleveringen, waarvan drie door andere Nederlandse componisten worden verzorgd. Als boek XIII verschijnt net voor Kerst 1932 de ”Suite Kerstfeest Nr. 2”. Opnieuw een zesdelige bundel, met het feestelijke ”Komt allen te samen” als opening en het postludium over ”Daar is uit ’s werelds duistre wolken” als slot.

Ook al verschijnen de kerstsuites in respectievelijk 1917 en 1932, het materiaal voor de bundels is ouder. Zwart componeerde de kerstbewerkingen oorspronkelijk als meerstemmige muziek voor kinderkoor en instrumenten voor zijn koor in de hersteld evangelisch-lutherse kerk in Amsterdam. Het materiaal dateert al uit de jaren 1907-1908.

Als de bundels verschijnen, worden ze in de vakpers positief ontvangen. Ook het publiek is enthousiast. De suites groeien uit tot de bekendste delen van de serie ”Nederlandsche Orgelmuziek”.

Na de Tweede Wereldoorlog raakt de bekendheid met deze muziek in een stroomversnelling door de opnamen die gemaakt worden. Feike Asma speelt ze (Amsterdam), Jaap Zwart sr. neemt ze op (Bolsward), Dirk Jansz. Zwart speelt ze in (Zwolle), Wim van der Panne legt ze vast (Den Haag). Lp’s en cd’s volgen van onder anderen Willem Hendrik Zwart, Herman van Vliet, Frans van Tilburg, Everhard Zwart en Jaap Kroonenburg.

En intussen staan de suites of delen ervan decennialang ieder jaar op talrijke concertprogramma’s en klinken ze in diensten en tijdens zangavonden. Wat is het geheim van deze kerstmuziek?

Everhard Zwart (1958) uit Krimpen aan den IJssel, kleinzoon van Jan Zwart, groeide op met de suites. Als kind van de Kamper organist Willem Hendrik Zwart zag hij de kerstmuziek ieder jaar terugkomen. Sinds hij zelf het vak in ging en concerten ging geven, zette hij de muziek ook elke Kerst weer op het programma. Drie jaar geleden nam hij de suites in de Bovenkerk van Kampen op cd op.

Waarom de suites ieder jaar terugkomen? „Het antwoord is heel moeilijk en heel simpel. Moeilijk: druk nu eens in woorden uit waarom muziek mooi is? Dat is net als met andere kunstvormen. Leg maar eens uit hoe het komt dat een schilderij je hart raakt. Tegelijk is het heel simpel: deze muziek is mooi en blijft mooi, en de mensen willen het horen. In een kerstnachtdienst moet toch ook Lukas 2 gelezen worden? Of neem de Matthäus Passion: daar gaan mensen toch ook iedere passietijd weer naar luisteren?”

De kracht van deze kerstmuziek ligt volgens Zwart in een combinatie van melodie, tekst en eerlijkheid en oprechtheid van de bewerkingen. „Ze weten het hart te raken. Het publiek reageert er altijd op.” Hij herinnert aan de kerstconcerten die hij vroeger jaarlijks samen met zijn vader in de Rotterdamse Laurenskerk gaf. „Ieder jaar weer het ”Stille Nacht”. Je hoorde het dan stil worden in de kerk. En natuurlijk reed dan prompt de trein langs de kerk. Daar kon je op wachten.”

Volgens Zwart zijn de suites ook internationaal bekend en geliefd. Tijdens een concerttour in Amerika speelde hij het ”Stille Nacht” eens bij 38 graden. „In the middle of nowhere. Een vrouw vertelde dat ze het ooit nog door mijn grootvader had horen spelen. Ze had het in geen vijftig jaar meer gehoord. Of ik het nog even wilde spelen. De mensen kwamen ervoor terug en luisterden ademloos.”

Volgens Zwart is het geen vraag of het sterke muziek is. „Dat is een schot voor open doel. Deze muziek gaat al meer dan honderd jaar mee. Dan kan het geen goedkope rommel of sentimentele muziek zijn. Dan had het geen stand gehouden. Kijk, alle muziek kun je slecht spelen. Ik weet dat de kerstsuites wel eens afgeraffeld worden. Maar als je ze mooi speelt, blijft het mooie muziek.”

Kerst is niet compleet zonder de suites, vindt Everhard Zwart. „Je doet jezelf, de Kerst en je publiek tekort als je ze niet speelt.”

Op de cd ”Kerstfeest” uit 2007 (Mirasound 299421; € 9,95) speelt Everhard Zwart op het orgel van de Bovenkerk in Kampen onder andere de twee kerstsuites van Jan Zwart. Klik hier om de cd te bestellen.