Het valt moeilijk voor te stellen dat de werkplaats binnenkort gevuld is met een orgel, erkent directeur Jan Veldkamp. „We waren ooit met nieuwbouw bezig toen de adviseur plotseling overleed. De voorzitter van desbetreffende orgelcommissie probeerde het stokje over te nemen en vroeg regelmatig of we wel iets aan het orgel deden. We hebben hem maar gewezen op de stapel onderdelen die wekelijks groeide.”

Veldkamp is bij Mense Ruiter verantwoordelijk voor de pijpenmakerij en de klankgeving, terwijl mededirecteur Dolf Tamminga de orgels ontwerpt en de dagelijkse leiding over het bedrijf heeft. Veldkamp gaat voor naar de ruimte waar pijpen zijn opgeslagen en de voorintonatie plaatsvindt. Elke kist bevat één register. Het betreft slechts een deel van 32 stemmen voor Barneveld. Ook in de Adullamkerk en in de boerderij van Tamminga in Ten Post ligt het nodige. Mense Ruiter maakt het houten pijpwerk zelf en laat de metalen pijpen volgens „exact aangegeven makelij” vervaardigen door de Duitse firma Laukhuff. „We controleren regelmatig of dit op de gewenste manier gebeurt, bijvoorbeeld het met de hand uitschaven van het orgelmetaal en het in elkaar zetten van de pijpen.”

Het Barneveldse orgel is met 34 stemmen, waaronder twee transmissies (een van een ander afgeleid register), het grootste instrument dat Mense Ruiter in zijn tachtigjarige geschiedenis bouwde. Eerder realiseerden de Groningers forse orgels in Nijverdal en Spakenburg.

Veldkamp bouwt graag nieuwe instrumenten. „Daarin kan ik mijn creativiteit kwijt. Zo’n orgel wordt een eigen kindje.” Toch heeft ook het restaureren zijn hart. „Restauratie is wel een moeilijk proces. Je moet jezelf aan de kant schuiven en in de huid van de bouwer kruipen, want een historisch instrument mag geen Mense Ruitersausje krijgen.”

Restauratieklussen leveren inspiratie en kennis op. Zo ontdekte Veldkamp dat de wand van veel historische pijpen onderin dikker is dan bovenin. „Jaren later begreep ik pas dat orgelmakers dit niet alleen deden om materiaal te besparen in een tijd dat dit duurder was dan arbeid. Een pijp komt op die manier meer ontspannen tot klinken en er is meer resonans te horen. Daarom passen we dit tegenwoordig in al onze orgels toe.”

In Barneveld gaan ruim 1300 mensen, in de toekomst mogelijk 1800 kerkgangers, bij het Mense Ruiterorgel zingen. „Dat vraagt om een draagkrachtig instrument. De orgelcommissie van Barneveld was erg gecharmeerd van ons instrument in Nijverdal uit 1984. De klank hiervan stoelt op die van de orgelbouwers Van Dam en Van Oeckelen rond 1840. Hun instrumenten zijn minder uitgesproken dan de noordelijke orgels van bijvoorbeeld Schnitger en Freytag. Nijverdal klinkt rond, fluweelachtig en is meer op grondtonen dan op boventonen gericht. Maar welk orgel ik ook intoneer, altijd zal het in de discant sterker klinken dan in de bas. Daardoor blijft de melodie van een psalm of een lied tijdens de gemeentezang duidelijk waarneembaar.”

Veldkamp houdt niet van een gepolijste klank. „Een orgel is een windinstrument. Daarom mag je de wind en de aanspraak van de pijpen horen. Bij een dwarsfluitist hoor je toch ook de wind over het mondstuk ruisen? Door dergelijke geluiden in een orgel niet weg te intoneren, zorg je voor meer leven in de brouwerij.”

Klankgeving is elke keer een prachtig avontuur. „Zeker nu we door ons uitgezocht en geïmporteerd ”Resonanzholz”, fijndradig vurenhout, voor sommige 16 voetsregisters gebruiken. Toen ik met de voorintonatie van de Contrabas 16’ van het pedaal bezig was, kwamen houtbewerkers uit de naastgelegen werkruimte vragen wat ik aan het doen was. Zo viel de draagkracht van dit materiaal hun op.”

OAC

Bang dat hij en zijn medeadviseurs zich vertillen aan een orgel van 34 stemmen is Paul Wols niet. „Meestal zijn we bij instrumenten van gemiddeld twintig stemmen betrokken, maar de basisprincipes zijn bij ieder orgel hetzelfde. Wel is het moeilijker om bij een groot instrument een sluitend klankconcept te realiseren”, stelt Wols.

Niet alleen voor Mense Ruiter is Barneveld de grootste klus die de orgelbouwer ooit onder handen hadden. Voor de Orgel Advies Commissie (OAC) van de Vereniging Organisten Gereformeerde Gemeenten betreft het het omvangrijkste instrument waar zij ooit bij betrokken was. En het is de eerste keer in zestig jaar dat de OAC met de Groningse orgelmaker in zee gaat.

Bert van Bezooijen, Anton van Hell en Paul Wols zijn namens de OAC adviseurs in de Gelderse gemeente. De commissie kreeg tien jaar geleden het verzoek de gereformeerde gemeente van Barneveld-Centrum te adviseren bij de aanschaf van een nieuw orgel.

Hoe pakt de OAC zo’n klus aan?

„We inventariseren de wensen. Vervolgens maken we een globale dispositie en gaan we na welke orgelmakers zo’n orgel kunnen bouwen. Uit dat rijtje zijn vijf bouwers gekozen, want het heeft geen zin bij tien bedrijven je licht op te steken. Met de commissie van Barneveld hebben we van elke orgelmaker ten minste twee instrumenten van circa dertig stemmen bezocht. De Barnevelders waren erg gecharmeerd van het Mense Ruiterorgel in Nijverdal.”

Wat sprak Barneveld aan in het Mense Ruiterorgel van Nijverdal?

„Het klankbeeld van dit instrument bezit warmte en een helderheid die niet stekelig overkomt. Zowel klassiek georiënteerde spelers als romantici kunnen er hun ei op kwijt.”

Was het uiteindelijk moeilijk kiezen?

„Bij de schriftelijke stemming kreeg Mense Ruiter uiteindelijk de meeste stemmen. Deze orgelmaker bleek vervolgens de goedkoopste van het trio dat een offerte mocht uitbrengen. Toen de keus gemaakt was, gingen de plannen een tijdje de ijskast in omdat Barneveld na rijp beraad besloot de gemeente te splitsen. Uiteindelijk is ervoor gekozen eerst een orgel voor de nieuwe Adullamkerk te laten bouwen.”

Een bovenwerk in een zwelkast is niet alledaags voor de OAC.

„Die zwelkast is een apart verhaal. We hebben ervaring opgedaan met een zwelkast in de Engelse orgels in Aalst en Borssele. Een stevig bezet bovenwerk in een zwelkast kan goed ingezet worden bij de gemeentezang voor een crescendo of decrescendo.”

Hoe houdt de OAC de vinger aan de pols?

„We hebben het pijpwerk gekeurd bij Laukhuff in het bijzijn van Veldkamp. Daarnaast bezoeken we de orgelmaker na het vervallen van een van de termijnen als bepaalde onderdelen gereed zijn gekomen. Onze bevindingen geven we door aan de opdrachtgever. Hij kan vervolgens die termijn betalen. De keuring na de slotoplevering heeft in de Adullamkerk plaats.”

„Grote kleurdoos”

Het Mense Ruiterorgel bestaat uit een hoofd- en een bovenwerk. De speeltafel bevindt zich aan de voorkant. „Er bestond aanvankelijk wat huiver voor die plek, omdat we dan vanuit de kerkzaal te zien zijn. Nu we al twee jaar voor in de kerk op een elektronisch orgel spelen, is iedereen aan dit idee gewend”, vertelt Kees Blaak, organist en lid van de orgelcommissie. Daarin hebben ook de twee andere organisten, drie kerkenraadsleden en enkele gemeenteleden zitting.

Er is binnen de gemeente veel draagvlak voor het Mense Ruiterorgel, merkt Blaak. „De grote investering is nooit een discussiepunt geweest. Ook op het frontontwerp kwamen positieve reacties.”

Aanvankelijk stond een klassiek front op het verlanglijstje. Tamminga van Mense Ruiter reageerde enigszins teleurgesteld. „Waarom willen jullie een klassiek orgel in een moderne kerk? vroeg hij zich af. Hij heeft ons toen uitgedaagd door met een eigentijdser ontwerp te komen.”

Het resultaat is een eigentijds, licht gebogen front in okerrode kleur. De horizontale, met bladgoud geverfde stokken geven een extra accent. „Het is een beetje gedurfd. Ook omdat de preekstoel en de balustrade een lichteiken kleur hebben. Inmiddels vind ik het echt mooi.”

De organist kijkt uit naar de komst van de „grote kleurdoos.” „Het lijkt ons als organisten geweldig om het draagkrachtige hoofdwerk in te zetten voor de samenzang en het in- en uitleidend orgelspel mede vorm te geven met het warm klinkende bovenwerk.”

Feiten

In het Mense Ruiterorgel voor de Adullamkerk van Barneveld-Zuid wordt zo’n 12 kubieke meter schoon hout verwerkt, ongeveer acht bomen. Eiken en grenen uit Zuid-Duitsland en Roemeens vuren. De bomen zijn circa 150 jaar oud. Het gezaagde hout ligt bij Mense Ruiter zo’n vijf jaar buiten en acclimatiseert één jaar in de werkplaats.

De orgelkas is 8,3 meter hoog, 7,8 meter breed en maximaal 2,30 meter diep.

Het orgel telt 34 stemmen, waaronder 2 transmissies, en bevat 1971 metalen pijpen en 90 houten pijpen.

De kleinste pijp meet 1 centimeter, de grootste inclusief voet 5,5 meter.

Het pijpwerk wordt in Zuidwolde voorgeïntoneerd. De uiteindelijke klankgeving vindt in de kerk zelf plaats. Dit proces duurt ruim twee maanden.

Het totale gewicht van het instrument bedraagt 9 ton.

Dispositie

HOOFDWERK

Prestant 16’ B/D, Octaaf 8’, Roerfluit 8’, Salicionaal 8’, Quint 6’ D, Octaaf 4’, Openfluit 4’, Quint 3’, Octaaf 2’, Mixtuur IV-VI 2’ B/D, Cornet V D, Trompet 16’ B/D, Trompet 8’ B/D.

BOVENWERK

Bourdon 16’, Prestant 8’, Gedekt 8’, Viola 8’, Octaaf 4’, Dwarsfluit 4’, Nasard 3’, Gemshoorn 2’, Terts 1 3/5’, Mixtuur III-IV 1 1/3’, Echo Trompet 8’, Fagot hobo 8’.

PEDAAL

Prestant 16’ (transmissie van HW), Contrabas 16’, Subbas 16’, Octaaf 8’, Bourdon 8’ (transmissie van Subbas 16’), Roerquint 6’, Octaaf 4’, Bazuin 16’, Trombone 8’.

B = bas (linkerkant klavier).

D = discant (rechterkant klavier).