De uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen van 9 juni was nog maar net bekend, of het CDA was al op zoek naar mensen die de grote nederlaag moesten duiden. De zoektocht resulteerde in de aanstelling van de commissie-Frissen, die vorige week vrijdag haar rapport publiceerde.

Zo gaat het bijna altijd bij partijen die verliezen. Ook bij de PvdA bijvoorbeeld, die bij de Europese verkiezingen van vorig jaar vier van de zeven zetels in het Europees Parlement kwijtraakte. PvdA’er Dijksma, toen staatssecretaris van Onderwijs, werd aan het werk gezet om een snelle, maar gedegen analyse te verschaffen.

Op weer een rapport zat niemand in de partij te wachten, besefte Dijksma. „We hadden immers al de rapporten van Vreeman uit 2007 en van De Boer uit 2002.” Haar werkgroep koos daarom „met een knipoog naar die rapporten” voor een andere vorm: een brief aan de leden. „Niet weer een nieuwe, heel uitgebreide analyse, maar een kort en bondig stuk. Werden de oude aanbevelingen uitgevoerd?”

In de media luwde de aandacht voor haar werk snel na de presentatie van de brief. In de partij daarentegen speelde hij langer een rol. „Niet dat we er iedere week op terugkwamen, maar ons stuk is regelmatig aan de orde geweest.” Dijksma ziet er ook op toe dat de aanbevelingen uit haar brief worden opgepakt. „Omdat ik nog politiek actief ben, spreek ik de partijvoorzitter en de politiek leider er wel eens over.”

De werkgroep van Dijksma adviseerde de partij onder meer „onze rijkdom aan ideeën, ons activisme en onze bestuurskracht in te zetten om een gezamenlijke agenda op te stellen voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2010.” Die verkiezingen in maart brachten nog allerminst het gehoopte herstel. „Het was lastig om in een paar maanden tijd de aanbevelingen goed uit te werken”, stelt Dijksma. In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen ging dat volgens haar al een stuk beter.

Terugblikkend erkent Dijksma dat haar brief veel overlap vertoont met de inhoud van eerder verschenen rapporten. „Je kunt hele stukken daaruit kopiëren en plakken.”

De analyse van een nederlaag „is vaak meer onderdeel van het rouwproces in een partij dan dat het nu zo veel nieuwe inzichten oplevert. Die secundaire werking is vaak belangrijker dan de primaire.” Tegelijkertijd was haar werkgroep ook een „vehikel voor de partijleiding om verantwoording af te leggen en een middel om met de partijleden in gesprek te gaan.”

Profiel verbleekt

Dr. Gerrit Voerman van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (DNPP) herkent die typeringen van Dijksma. „Met een zelfkritisch rapport laat de partijleiding zien dat ze serieus neemt wat er is gebeurd.” De resultaten van het onderzoek worden meestal besproken met de leden. „Dergelijke uithuilsessies zijn belangrijk voor het psychologische proces na een verkiezingsnederlaag.”

Voerman heeft onderzoek gedaan naar het werk van de ‘nederlagencommissies’. Grosso modo, stelt hij, duiken er steeds vier verklaringen op voor het geleden verlies: de communicatie is gebrekkig in de zin dat er niet goed meer naar de achterban wordt geluisterd; het ideologische profiel van de partij is verbleekt; het debat in de partij is teloorgegaan en er is een gebrek aan invloed van de leden en van de kiezer.

De recepten voor de geconstateerde gebreken zijn doorgaans dat er meer debat moet komen in de partij en dat de betrokkenheid van de leden groter moet. „De partijleiding dekt zich met de versterking van de positie van de partijleden in tegen kritiek dat zij gefixeerd zou zijn op de Haagse werkelijkheid en te weinig maatschappelijk georiënteerd. Tegenover de buitenwacht demonstreren partijen zo dat zij hun regenteske trekken hebben afgezworen en lessen hebben getrokken uit de electorale afstraffing door de contacten met de samenleving via grotere ledeninvloed aan te halen.”

Onderzoek wijst echter uit dat het doorsnee partijlid niet zo veel behoefte heeft aan meer invloed. De opkomst bij congressen en bij verkiezingen van partijvoorzitters blijft doorgaans beperkt tot een gering percentage van de achterban.

Veel analyses komen dus op hetzelfde uit, constateert Voerman. Dat komt omdat bij vrijwel iedere partij die aan de macht komt, hetzelfde mechanisme optreedt: de partij wil eenheid uitstralen naar buiten toe, waardoor ze verkrampt en het interne debat versmoort.

Die fout doet zich steeds opnieuw voor. Heeft het dan nog wel zin om rapporten te blijven schrijven? Voerman meent van wel. „Ik zie niet goed hoe partijen het anders zouden moeten doen. Na een grote verkiezingsnederlaag moet je analyseren wat er misging en daar lessen uit trekken. Wat beter kan, is het beklijven van de getrokken lessen. Zodra de macht lonkt, zakken de aanbevelingen en verbeterpunten weer weg. Partijen zijn vaak kort van memorie.”

Wat Dijksma betreft, mag het fenomeen ‘nederlagencommissies’ wel naar de geschiedenisboekjes. „Ik hoop dat we het daar nu een beetje mee hebben gehad. We hebben nu wel genoeg rapporten.” Voor haar staat niet ter discussie dát er verantwoording moet worden afgelegd na een verkiezingsnederlaag. „We moeten niet zomaar overgaan tot de orde van de dag.” Maar dat kan wat haar betreft ook op een andere dan de traditionele wijze. „Ik sta open voor moderne en aansprekende manieren. Via internet en sociale media zou je het debat met leden en kiezers kunnen zoeken.”

Succespunten

Commissies worden doorgaans alleen ingesteld na grote verliezen. Maar zou het niet juist goed zijn om ook verkiezingsoverwinningen te analyseren? „Heel belangrijk”, vindt Dijksma dat. Maar ja, „als het goed gaat, staat niemand ervan te kijken.”

Volgens Voerman maken partijen ook wel studies van overwinningen, maar brengen ze de resultaten daarvan niet zo snel naar buiten. „Ze houden die strategische belangrijke info graag voor zichzelf. Ze hebben er geen behoefte aan hun succespunten uit te venten.”

Prozaïsche namen

Opvallend veel creativiteit leggen sommige commissies aan de dag in de naamgeving van het rapport over de verkiezingsnederlaag van hun partij. Vooral de PvdA grossiert er in. ”De kaasstolp aan diggelen” uit 2002, bijvoorbeeld. En: ”De scherven opgeveegd” uit 2007. Van langer geleden dateert ”Schuivende panelen” uit 1987.

GroenLinks kan er ook wat van: ”Scoren in de linkerbovenhoek”. En wat te denken van D66, dat een rapport publiceerde onder de naam ”Het hoofd koel, maar met de vuist op tafel”. Het CDA is bescheidener. Het werkstuk van de commissie-Gardeniers in 1994 heette simpelweg ”Rapport Evaluatiecommissie”. De commissie-Frissen noteerde vorige week als titel ”Verder na de klap”.

De uitbundigheid in de titels is overigens relatief nieuw, iets van de laatste vijftien jaar ongeveer. Het fenomeen van een commissie die de verkiezingsnederlaag analyseert en er lessen uit trekt voor de toekomst bestaat al langer. In 1967 deed CHU’er Scholten al met drie partijgenoten onderzoek naar het verlies van zijn partij. Daarna volgden zeker negentien vergelijkbare studies bij PPR, PvdA, GroenLinks, D66, VVD en CDA. De SGP stelde in 1994 de Commissie Onderzoek Stemmenverlies in, die in 1995 rapport uitbracht. De ChristenUnie kwam in 2002 met ”Strategische kiezers, nieuwe keuzes”. Eind dit jaar hoopt de commissie-Schippers een analyse te presenteren van de (campagne in aanloop naar de) Tweede Kamerverkiezingen van afgelopen juni.

De SP lanceerde na het verlies in juni (van 25 naar 15 zetels) bewust géén commissie. Partijsecretaris Van Heijningen: „Zo’n commissie ligt voor de hand als er onduidelijkheid is over de oorzaak van de nederlaag of als er uiteenlopende of tegenstrijdige verklaringen voor zijn. Bij ons in het partijbestuur was een hoge mate van overeenstemming over de redenen van het verlies. We hebben daarover intern uiteraard wel serieus gesproken.”