Jos Lussenburg (1889-1975) en de verloren Zuiderzee
Zo kende men hem op zijn oude dag. Met een baret op, een pijp in de hand en centimeterslange wenkbrauwen. Als men hem vroeg of hij niet eens zou stoppen met schilderen, veerde hij overeind en gebaarde heftig naar de schilderijen rondom hem: „Man, hoe kun je dat nou vragen. Ik kan niet anders’... ik moet blijven schilderen.”
De toekomst zag er voor de twintigjarig Jos Lussenburg (1889-1975) veelbelovend uit. Maar een infectie aan zijn linkervinger trok in 1923 een grote streep door zijn carrière als violist. Vioolspelen, zijn lust en zijn leven, ging niet meer en een zware depressie lag op de loer: „Er gaat voor mij geen componist boven Beethoven. Ik begrijp hem zo goed. We hebben allebei een handicap gehad die ons in onze muzikale ontwikkeling belemmerde.”
„Maar”, vervolgde de tachtigjarige tijdens een interview in 1978, „ik heb een heel verstandige vrouw.” Ze gaf haar man het devies: „Als je niet kunt doen wat je wilt, moet je willen wat je kunt.” In een gesprek met haar man verwees ze hem naar de Bijbeltekst: „Na dezen zult gij het verstaan.” „En” zei de oude Lussenburg: „Ik heb het nadien verstaan!”
Op advies van zijn vrouw pakte hij de schilderskist en ging de Zuiderzee op. Zo begon hij met het vastleggen van het vissersleven op de Zuiderzee, een wereld die hij kende vanuit zijn jeugd. Jos Lussenburg maakte schetsen in houtskool. Thuis, in zijn atelier in Nunspeet, werkte hij ze uit tot schilderijen waarop de vissers, het onstuimige water, de schepen en Zuiderzeestadjes als Elburg en Enkhuizen in beeld werden gebracht.
Hartstochtelijk verzette Lussenburg zich tegen de aanleg van de Afsluitdijk. Toen in 1932 het IJsselmeer toch een feit werd, werden zijn schilderijen beelden van een wereld die niet meer bestaat. Daarin vertolkte hij de betekenis die de Zuiderzee eeuwenlang in het leven van de bevolking had. Het bezorgde hem de naam van Zuiderzeeschilder.
Een eenzijdig beeld, vindt schrijver Wim van der Beek. In zijn recent verschenen biografie en de gelijknamige tentoonstelling ”Jos Lussenburg. Op golven van verbeelding” laat hij zien dat Jos Lussenburg veel meer schilderde: „Hij is niet alleen een schilder van de Zuiderzee, maar ook van de Veluwe. Veluwse landschappen en portretten nemen een belangrijke plaats in binnen zijn oeuvre. Zoals de ”Spiritusdrinker”, dat vind ik een sterk beeld.”
Als autodidact had Jos Lussenburg weinig op met de abstracte aspiraties van veel tijdgenoten, die naar zijn mening het vak niet verstonden. In een losse, persoonlijke schilderstijl probeerde Lussenburg de eenvoud van het Veluwse leven weer te geven. Dat deed hij in een tijd dat tal van kunstenaars uit Amsterdam Nunspeet bezochten. Maar zijn contacten met de Amsterdamse kunstenaars waren gering. Hij paste niet in het milieu van academisch geschoolde kunstenaars.
Voor (amateur)kunstenaars in de regio was hij juist een vaderfiguur. Elke zaterdagmiddag was zijn atelier een ontmoetingsplek. Hij gaf adviezen aan beginnelingen in het vak. Daarnaast was hij directeur van verschillende muziekscholen, dirigent van diverse orkesten en politicus. Het was zijn grote ideaal de (amateur)kunst in zijn regio op een hoger plan te tillen. Daarin bereikte hij veel door zijn betrokkenheid bij mensen. Aan de andere kant was het een man met een zwaarmoedige aard. Zijn vrouw zei eens: „Johannes is een treurwilg, hij denkt heel veel aan sterven. Let maar eens op zijn schilderijen.” Inmiddels is het 35 jaar geleden dat de kunstenaar op 85-jarige leeftijd stierf.
Ter gelegenheid van het honderdjarige bestaan wijdt Museum Elburg een tentoonstelling aan deze markante figuur. In het museum, gevestigd in een oud klooster waarin je nog kunt verdwalen, is tot januari het schilderwerk te zien van een man die verlangde het verleden vast te houden.
Ook in het vestingstadje Elburg leeft de hang naar het oude breed. Alles wat historische wortels lijkt te hebben, wordt zorgvuldig opgepoetst. In het haventje liggen een kleine twintig oude schuiten genoeglijk bij elkaar. Op de Elburg 19, een zogenaamde bons, zit een man te sleutelen aan een stopcontact. Op de vraag of hij Jos Lussenburg kent, kijkt hij op: „Dat is een schilder. Maar meer weet ik niet van hem. Ik heb weleens een halfuur voor een schilderij van hem gestaan. Zal ik hem kopen of niet. Ik heb het niet gedaan. Maar toen ik thuiskwam, had ik er spijt van. De manier waarop hij de Zuiderzee schilderde, raakt ons allemaal.” Naar het museum gaan voor de tentoonstelling is hij vooralsnog niet van plan: „We vinden Jos Lussenberg allemaal geweldig, maar geen van ons is ooit in het museum geweest.”
De tentoonstelling ”Jos Lussenburg. Op golven van verbeelding” is tot en met 8 januari te zien in Museum Elburg te Elburg. Bij de tentoonstelling verscheen een gelijknamig boek voor € 19,95.
