Vorige week donderdag promoveerde Jorien Holsappel aan de Rijksuniversiteit Groningen op het lijvige proefschrift ”Ruimte voor stilte” tot doctor in de godgeleerdheid en godsdienstwetenschap. Van 2006 tot 2010 deed ze onderzoek naar stiltecentra in Nederland. Haar onderzoek maakte deel uit van een door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) gefinancierd programma.

Ze moet er zelf een beetje om lachen, maar tijdens het onderzoek is ze toch een beetje uitgegroeid tot de Nederlandse stiltecentra-expert. „Ik krijg soms wekelijks mailtjes van mensen die een stiltecentrum willen beginnen en mij dan om advies vragen.”

Tijdens de onderzoeksperiode heeft ze 106 stiltecentra in Nederland bezocht en in haar proefschrift worden er zo’n 250 genoemd. „En dat zijn ze lang nog niet allemaal. In de jaren negentig is de trend van de stiltecentra ingezet en het aantal groeit nog steeds.”

Het meest raakte Holsappel onder de indruk van de zeer persoonlijke boodschappen die bezoekers van stiltecentra nalaten in de gedachteboeken. „Veel stiltecentra zijn gevestigd in ziekenhuizen en zorgcentra. Je merkt dan in de gedachteboeken dat mensen het stiltecentrum zien als een plek waar ze zichzelf kunnen zijn. In de rest van het ziekenhuis worden ze geleefd, maar op zo’n stilteplek komen ze weer bij zichzelf. Dat is indrukwekkend om te lezen.”

Zijn er zaken uit die persoonlijke schrijfsels die u niet wilde opnemen in uw proefschrift?

„Ik heb in ieder geval alles geanonimiseerd. Tegelijk zijn stiltecentra openbare ruimten in het publieke domein en geven mensen bewust hun gedachten prijs aan zo’n boek. Maar ik ben daar wel heel voorzichtig mee omgegaan.”

Holsappel is zelf lid van een christelijke gereformeerde kerk. In haar proefschrift beschrijft ze dat stiltecentra, die vroeger vrijwel altijd gekoppeld waren aan een kerk, steeds meer losraken van religie. „Er zijn stiltecentra die helemaal geen symbolen meer hebben die naar een religie verwijzen. Andere hebben symbolen van alle religies in huis. In Duitsland is dat heel anders. Daar zijn ze ook verbaasd als ik vertel over de openheid en de tolerantie die er in Nederland in stiltecentra is. Het wonderlijke 
is dat in Duitsland minder mensen naar de kerk gaan dan in Nederland, maar dat ze wel een sterkere band hebben met de kerk.”

Is een stiltecentrum een goed missionair instrument om mensen in aanraking te brengen met het christendom?

Nadenkend: „Dat is een moeilijke vraag, maar ik vind het niet. Een stiltecentrum in het publieke domein is geen evangelisatiepost. Kerkmensen die aan zo’n stiltecentrum meewerken, hebben dan ook niet het motto dat ze een Woord hebben voor de wereld, maar een oor voor de wereld. Ik begrijp dat. Anders vind ik het als een stiltecentrum in een kerk bewust multireligieus is van opzet. Dat vind ik niet goed. Daar moet een kerk juist wel laten zien wie ze is en waar ze voor staat.”

Welke conclusie kunt u na dit onderzoek trekken over de rol van religie in Nederland?

„Dat het christendom volstrekt optioneel is geworden. Symbolen die verwijzen naar het christendom zijn misschien wel weer meer geaccepteerd dan vroeger. Maar het is slechts een van de godsdiensten. Daarbij zie je dat de traditie als referentiekader verdwenen is. Het individu is de betekenisgever geworden. Dat is nogal een verschuiving natuurlijk.”

Springt een bepaald stiltecentrum er voor u echt uit?

„Nee. Ik heb tijdens het onderzoek ontdekt dat de betekenis die een stiltecentrum voor mij had, alles te maken had met hoe ik me op dat moment voelde. Wat dat betreft, heb ik denk ik hetzelfde ervaren als wat al die reguliere bezoekers op zo’n plaats ervaren. Dat is een bijzondere conclusie.”