III. Kathedraal

De laatste dag alweer! Vandaag bezocht ik de Georgisch-orthodoxe Samebakathedraal, de grootste in Georgië. Patriarch Ilia II is de aartsbisschop van Georgië en staat al ruim dertig jaar aan het hoofd van de kerk.

Organisator Memo Rhein vertelt: „Deze patriarch is een bijzondere man en zeer geliefd bij het volk. Ik denk dat 70 procent van de mensen vooral voor hem komt. Hij staat dicht bij het volk. Zo heeft hij in zeker zin meegewerkt aan een geboortegolf door zelf elk derde kind te dopen. Voor de bevolking is een door de patriarch gedoopt kind een grote eer.” Ook het ontwerp van de kathedraal is naar zijn idee. De hele ochtend is er een doorlopende liturgie. In de kathedraal krioelt het werkelijk van de mensen. Vrouwen in rok en met hoofdbedekking, dat is verplicht. Toch doet het mij wel erg toeristisch aan.

Het koor van deze kerk bestaat uit louter beroepsmusici. Met een kleine 150 zangers is het een van de grootste van het land. Een sopraan zingt het ”Agnus Dei”. Rhein legt uit dat de tekst van de patriarch zelf is en dat dirigent Vakhtang Kakhidze de muziek gecomponeerd heeft. „Er is ook een versie voor altviool, koor en orkest. Absoluut fantastische muziek.” De koorzang is inderdaad indrukwekkend en loepzuiver in de ruime akoestiek.

Je kunt je afvragen of de bouw van zo’n immens gebouw nodig is en of er niet beter geïnvesteerd kan worden in bijvoorbeeld goed onderwijs. Neem alleen al de koepel, die bedekt is met 7 kg puur goud! De meeste kerken hier zijn vaak klein van opzet en bevatten waardevolle fresco’s en iconen. Invloeden uit de omliggende landen Turkije, Azerbeidzjan, Armenië en Rusland vind je ook terug in de verschillende religies in de stad. Tbilisi is echt een schakel tussen de westerse en oosterse cultuur.

Memo Rhein werkte jaren voor Sony Classical en heeft al jarenlang contacten in Georgië. Samen met dirigent Kakhidze heeft hij een plan ontworpen voor renovatie en verbetering van de akoestiek. „Een concertzaal kan niet meer bestaan van alleen concerten. In deze tijd gaat het om multimediale concepten. Deze concertzaal biedt de modernste toepassingen voor opnames en uitzendingen voor bijvoorbeeld televisie. Op deze wijze kunnen ze het inkomensvlak verbreden. Orkesten die geen locatie hebben of kunnen betalen, kunnen hier terecht.”

’s Avonds volgt een afscheidsdiner op uitnodiging van dirigent Vakhtang Kakhidze. Hij is blij met ons orgel. „Van nature heb ik een brede blik. Ik speel al vanaf mijn zesde piano en heb in Moskou compositie gestudeerd. Ik doe alles: klassiek, opera, jazz en ook soundtracks voor films. Graag wil ik ook werk voor orgel en orkest programmeren, dat kan nu gelukkig.”

Zijn aanpak als dirigent doet me denken aan Gergiev. „Ja, Valery is een goede vriend van me, we kennen elkaar al jaren. Hij is opgegroeid aan de andere zijde van de Kaukasus.”

Tot slot nog een paar woorden over Radio Muza. Manager Shorena vertelt me later dat klassieke muziek in Georgië zeer gewaardeerd wordt. „Een piano is een standaard gegeven in vrijwel elk huishouden. Gezien het de grootte van ons land is het aantal zangers, koren en orkesten bovengemiddeld. We denken dat 15 procent van de bevolking luistert naar klassieke muziek. Het culturele belang van onze zender gaat verder dan alleen het plezieren van mensen. Het gaat ons erom dat wij onze burgers vertrouwd maken met het muzikale leven wereldwijd. Omgekeerd brengen wij zo ook onze traditie buiten Georgië. We doen dus ook interviews en gesprekken met muzikanten en componisten.”

Initiatiefnemer Sandra Roelofs heeft zelfs een eigen programma, Sandra’s Muze. De zender krijgt aanstaande maandag 5000 cd’s overhandigd van Nederlandse luisteraars van Radio 4. Een mooi staaltje van Hollandse betrokkenheid. Goed gedaan Maartje!

II. Zangtraditie

Deze zaterdag hebben we een georganiseerd programma. We reizen een kleine drie uur per bus naar Telavi in Kachetië, dat is het Noordoosten van Georgië. Zeker 270 jaar vindt men hier uitgestrekte wijngaarden aan de oevers van de Alazanirivier. De kwaliteit van de wijnen in deze vallei is hoog, doordat het gebergte van de hoge en lage Kaukasus beschermen en rijke mineralen leveren.

Onderweg maken we een uitstapje naar Sighnaghi, de stad van de liefde, gelegen in een prachtig natuurgebied in de bergen op de grens met Azerbeidzjan. De weg ernaartoe noemt men de weg van vreugde. Onderweg ontmoet ik ontstellend veel armoede. Het leven is hier ”back to the basics”. Georgiërs treffen elkaar op straat en slijten hun landbouwproducten langs de kant van de weg. Vervoer is hier overwegend nog uit het communistische tijdperk, oud en gammel. Bij elk tankstation vind je ongeveer een garage. Onderweg zien we nog een andere bodemschat: oliewinning.

Terug naar de muziek. Telkens weer word ik verrast door de ongelooflijke gastvrijheid waar Georgië om bekendstaat en ook nadrukkelijk om bekend wil staan. Uitgebreide maaltijden worden opgevrolijkt met gezelschappen die traditionele volksmuziek uitvoeren. Georgiërs hebben voor vrijwel elke emotie en gebeurtenis liederen, zo vertelt onze Duitse tolk Lali. Een bronzig, vol en krachtig geluid, vol overgave gezongen. De traditie is a capella, drie- of vierstemmig. De volksliederen worden begeleidt op speciale instrumenten, zoals de trom (Nagaka), blaasinstrumenten (Duduk) en trekzak. De vorm staat vast en hier en daar geeft men een eigen kleur met kleine improvisaties. Op verzoek geeft Lila nog een indruk van een dans op traditionele wijze.

Ik merk dat hier het hart van de Georgiër openbloeit. De Georgische meerstemmige zangtraditie is een van de oudste vormen van polyfonie die wij kennen in de wereld. Het geeft de burgers een nationale identiteit terug, die zij met verve uitdragen sinds de onafhankelijkheid in 1991.

Cultuur gaat verder dan alleen muziek. Zo brengt mijn reisgenoot Nestani bijvoorbeeld kinderen in opvangkampen in aanraking met beeldhouwwerk en sculpturen. Kinderen die een (oorlogs)ramp hebben meegemaakt en vaak ernstig getraumatiseerd zijn. Kunst biedt een ingang en geeft volgens Nestani een goed beeld van wat er vanbinnen bij hen leeft. Ze is nu net terug uit Haïti, waar ze afgelopen zomer workshops heeft georganiseerd. Haar jongste opdracht is meedoen aan een nieuw monument in Gori voor de slachtoffers die daar vielen, onder wie de Nederlandse cameraman Stan Storimans.

Een drukke dag met heel veel nieuwe indrukken. Niet alles lukt, want tijd en afspraken maken is een rekbaar begrip hier. Graag had ik het klassieke radiostation Radio Muza nog bezocht. Twee jaar geleden opgericht op initiatief van de huidige presidentsvrouw Sandra Roelofs. Manager Shorena Kopaleishvili laat weten dat ik van harte welkom ben, maar dat zij de komende dagen buiten Tbilisi verblijft. Maar meer tijd heb ik helaas niet. Het hele programma dat ik hier meemaak, wordt overigens gefinancierd door een rijke Georgiër die zijn verdiende geld inzet voor de cultuur van zijn eigen land. Ook de modernisering van de concertzaal is door zijn stichting mogelijk gemaakt.

David Perdaze is projectmanager van Cartu, de uitvoerende organisatie. Perdaze vertelt me dat de gulle gever nadrukkelijk op de achtergrond wil blijven. „Je zult hem niet zien, maar je kunt je voorstellen dat wij ontzettend blij zijn met de mogelijkheden die wij via hem krijgen.” Liever in kunst dan in een voetbalclub, denk ik dan maar!

I. De droom van Elene

Deze dagen verblijf ik in de hoofdstad van Georgië, Tbilisi, in verband met de ingebruikname van een door Content gebouwd orgel. Georgië is een volstrekt uniek land met een bijzondere cultuur, gelegen tussen de Zwarte en Kaspische Zee. De gesproken en geschreven taal is echt nergens mee te vergelijken.

Na een lange vliegreis arriveerde ik afgelopen donderdag in het stoffige Tbilisi. Al snel blijkt dat in het verkeer het recht van de sterkste geldt. Tot voor kort waren er nauwelijks serieuze sancties op verkeersovertredingen, zo laat onze chauffeur weten. Lada’s en Porsches banen zich al claxonerend een weg.

Vrijdagmorgen rijden we per bus naar de concertzaal, het Tbilisi Centre for Music & Culture. Er wordt nog volop gewerkt: schoonmaken, stucken, schilderen. Enfin, het is duidelijk dat het gebouw nog niet helemaal af is op de dag van ingebruikname. De concertzaal is overweldigend wat betreft design en bestemd voor zo’n 700 personen. Samen met de Duitse concertorganist Hans-Dieter Karras verken ik het orgel en bepalen we de finale afregeling. ’s Avonds wordt het eerste uit een reeks van drie openingsconcerten gegeven, de kroon op vijf jaar reorganiseren. Druk bezocht door vooral genodigden, en dat zijn geen echte reguliere concertgangers, zo blijkt uit hun applaus.

Het orkest brengt met verve delen uit Beethovens symfonieën en natuurlijk Bach. Bach valt hier goed, vertelt orgelsoliste Elene Chelidze. ”Wachet auf” met blazers die de solostem voor hun rekening nemen. Daarnaast een Concert voor orkest en klavier, nu gespeeld op orgel. Fantastisch hoeveel plezier Bach brengt, ook in Georgië! Elena was al jong gefascineerd door orgel vertelt ze me na afloop. Opvallend, omdat de kerkmuzikale praktijk hier geen instrumenten kent. Louter meerstemmige koorzang. Haar moeder hield van orgel, laat ze weten en ze luisterde thuis lp’s van Albert Schweitzer. Later liet ze geen orgelconcert aan zich voorbijgaan. Afgelopen juni studeerde ze af aan de Musikhochschule in Keulen bij Thierry Mechler. „Ik woon al bijna tien jaar in Duitsland. In die tijd was de ”meanstream” van studenten gefocust op het buitenland. Als je verder wilde, ging je ergens buiten Georgië studeren. Mits je het kon betalen of een studietoelage kreeg.”

Elene trad vanavond op als orgelsolist en is volgende week te beluisteren in een soloconcert met Messiaen, Franck, Vierne en Poulenc. Op mijn vraag of dat niet wat gewaagd is voor een land dat geen ”background” heeft met het orgel, antwoord ze beslist. „De waardering is groot, want een orgelconcert is hier echt een happening, iets bijzonders. Toen ik hier nog op het muzieklyceum studeerde, heb ik een recital gedaan met de complete ”La Nativité” van Olivier Messiaen. Ik combineerde dat met een diapresentatie met schilderijen van Marc Chagall. Dat kwam merkbaar binnen.”

De droom van Elene is om van blijvende betekenis te zijn voor de orgelcultuur in Georgië. „Nu spelen musici vaak voor nop, maar dat kan niet. Georgië is nog niet op het niveau van het Westen, maar op termijn zal er ook een goede honorering moeten zijn waarmee we de kwaliteit van de muziek kunnen borgen.”

Eenzelfde passie en doelgerichtheid als bij Elena merkte ik ook vanavond tijdens het concert. De musici gaven hun beste kunnen, waarbij vooral de kwaliteit van de koorzang opviel in Beethovens Negende. Een ”Ode an die Freude”. Dat was het vandaag beslist.