De koningin is een onmisbare schakel in de kabinets­formatie. Maar hoe zij haar rol moet vervullen, staat nergens opgeschreven. De procedure van de formatie berust voornamelijk op het ongeschreven recht en politieke spelregels.

Normaal gesproken, en zo is het nu ook gegaan, ontvangt de vorstin na de verkiezingen de beide voorzitters van de Kamers en de vicepresident van de Raad van State. Daarna ontvangt ze alle fractievoorzitters van de partijen in de Tweede Kamer. Aan de hand van de verzamelde adviezen gaat de koningin na welke coalitie de voorkeur heeft van de meerderheid. Op basis daarvan benoemt zij dan een informateur.

Niet iedereen kan zich in die manier van werken vinden. Sommigen achten het onwenselijk dat de koningin, als niet-gekozen en onschendbaar staatshoofd, een informateur benoemt. Ettelijke keren is al geprobeerd om voortaan de Tweede Kamer een informateur te laten kiezen. Vlak voor de afgelopen verkiezingen nog is een poging daartoe van D66 en GroenLinks mislukt.

Een ander kritiekpunt is dat veel van wat zich afspeelt tijdens de kabinetsformatie niet openbaar is, terwijl juist de beslissing welke partijen de coalitie gaan vormen grote gevolgen heeft voor de samenleving.

Ook bij de huidige formatie is de kritiek op de koningin niet van de lucht. Op de website Vonk, een initiatief van „militanten uit de arbeiders­beweging”, wordt de vorstin verweten dat ze er met de aanstelling van Tjeenk Willink onlangs tot informateur voor wilde zorgen dat er een breed kabinet zou komen met PvdA en VVD erin. „Het aanwijzen van een informateur in een situatie met veel middelgrote en grote partijen begint steeds meer een politieke beslissing te worden”, staat op de site. „Het is niet aan de koningin om politiek te bedrijven.”

Stempel

De aanstelling woensdag van Lubbers tot informateur schoot sommigen ook in het verkeerde keelgat. Staatsrechtkenner P. Rehwinkel zei bijvoorbeeld gisteren in het tv-programma NOVA dat de koningin een te groot stempel drukt op de formatie, door haar vertrouweling Lubbers naar voren te schuiven.

Koningshuiskenner M. de Bruyne is het daar niet mee eens. „Lubbers is behalve vertrouweling van de koningin ook minster van staat. En iemand die voor ieder probleem wel dertien oplossingen kan bedenken.” Hij vindt het ook verstandig dat Beatrix een CDA’er naar voren heeft geschoven: „Het CDA moet nu uit de coulissen komen. Lubbers kan die partij in beweging krijgen.”

Het is een soort wetmatigheid dat de mogelijkheiden van de koningin om in het formatieproces te sturen, groeien naarmate de politieke verdeeldheid groter is, stelt De Bruyne, fractie­voorlichter van de SGP. „Dat is ook logisch. Er moet iemand zijn die het proces een duwtje geeft. En wie kan dat beter dan de koningin? Niemand is meer getraind in onpartijdigheid dan zij.”

De Bruyne is het met Reh­winkel eens dat Lubbers gisteren tijdens zijn persconferentie opvallend openhartig was over zijn gesprek met de koningin. Hij vertelde onder meer dat het staatshoofd het een „waagstuk” zou vinden om VVD’er Rutte nu al opdracht te geven een regeerakkoord te schrijven en daarbij coalitiepartners te zoeken.

„Het leek wel of de deur van het paleis open was blijven staan”, aldus Rehwinkel giste­ren in NOVA. Uit de school klappen hoort niet, bevestigt De Bruyne. „Maar dat is typisch Lubbers. Als het hem functioneel uitkwam, heeft hij zich nooit te veel van de spelregels aangetrokken.”