Op kerkenpad met het penseel
De kunstschilders Henk Helmantel en Douwe Elias zijn liefhebbers van oude kerken. Van vandaag tot 5 september zijn in het Museum Martena in Franeker prachtige schilderijen van kerkinterieurs van hun hand te zien.
De dubbeltentoonstelling ”Van binnenuit” toont een dertigtal grote en kleine schilderijen van kerken. Vijftien van Helmantel en vijftien van Elias.
Het thema is hetzelfde, maar hun aanpak is heel verschillend. De strakke, stille kerkinterieurs van Helmantel zijn fotografisch nauwkeurig. Geen detail ontbreekt. Elias is veel losser en vrijer. Voor hem gaat het meer om de kunst. Elias schroomt niet een kerkbank minder te schilderen als dat voor het beeld beter uitkomt.
De ondertitel van de Franeker expositie luidt ”Kerkinterieurs van Loppersum tot Wier”. „Dat komt doordat Helmantel als 15-jarige diep onder de indruk raakte van het interieur van de kerk van Loppersum. Hij maakte daarvan zijn eerste schilderij. Mijn laatste schilderij is er een van de kerk in Wier”, vertelt de Franeker Elias in de prachtige expositieruimte van Museum Martena.
Het initiatief voor de tentoonstelling kwam van hem. „Helmantel en ik troffen elkaar een keer in Groningen. Helmantel zei toen dat hij mijn schilderijen van kerkinterieurs mooi vond. Daarna is het idee ontstaan om een keer samen iets te doen”, zegt de kunstenaar. Hij vindt het „een eer” om samen met Helmantel te exposeren. Vooral de „verstilling” in het werk van Helmantel spreekt Elias erg aan.
Elias houdt van de kleine Friese kerken. „Ze staan vaak zo robuust in het landschap. En grote kerken zijn niet mooier dan kleine. Schoonheid heeft niet met afmetingen te maken. Juist eenvoud geeft schoonheid. Schoonheid is niet relatief, maar absoluut.”
Eén kerk is favoriet bij Elias: die van het Friese Wier. „Dat kerkje is zo mooi. Al is het nu nog een ruïne. De oudste delen stammen uit 1100. Het is het laatste monument van de Stichting Alde Fryske Tsjerken dat nog moet worden opgeknapt. Deze kerk staat voor mij symbool voor alle kerken in het noorden.” Elias maakte een serie van twaalf schilderijen van de kerk in Wier. Vier schilderijen uit de serie hangen nu in Museum Martena in Franeker.
Elias is niet religieus. „Helmantel schildert altijd voor God, ik niet.” Toch beleefde Elias wel „bijzondere momenten” in de kerkjes die hij met het penseel vastlegde. „Als je een poosje in zo’n kerk zit –helemaal alleen– krijgt het gebouw een lading. Die stilte…! Je hoort alleen het windvaantje op het dak kraken. Dat is een ervaring die je niet snel vergeet. Alleen kosters kennen dat misschien. Als je eens alleen in een kerk zit, denk je altijd: Er kan elk moment iemand binnenkomen. Dat had ik niet.”
In zijn atelier in Franeker werkte hij de doeken verder uit. „Maar ik ga als het kan heel vaak terug, om de juiste sfeer vast te leggen. Tijdens het schilderen van het interieur van de kerk van Dronrijp heb ik in mijn atelier vaak een cd opgezet met opnamen van het orgel in die kerk. Dan voel je de akoestiek.”
In het museum in Franeker hangen verder schilderijen van Elias van de Grote of Jacobijnerkerk in Leeuwarden tijdens de laatste grote restauratie, van de kerk in Leermens, van de Grote Kerk in Dordrecht, maar ook van kathedralen in Italië met prachtig spel van lijnen en licht. Het schilderij van de kathedraal in Bologna heeft een mystieke lading. „Als mensen er goddelijk licht in willen zien, vind ik dat goed”, zegt de kunstenaar.
Het schilderen van kerkinterieurs kost veel tijd, zegt Elias. „Vooral lichtinval en de weerkaatsing daarvan.”
Dat vraagt om beheersing van de moeilijkste tekentechnieken, zeggen kenners. Elias vindt dat wel meevallen. „Je moet de basistechnieken beheersen, dat is waar. In dat opzicht maak ik mij zorgen over de opleidingen aan de kunstacademies, daar wordt die basiskennis niet meer bijgebracht. Op de academie in Groningen is dat gelukkig nog anders.”
Als er iemand is die de kunde beheerst om met lijnen en licht te spelen is het Henk Helmantel, zo blijkt in het Franeker museum. Van hem hangen interieurs van Britsum, Amersfoort, Leermens, Bozum en Westeremden.
Op zaterdag 26 juni krijgen bezoekers tegen bijbetaling –vooraf reserveren– de gelegenheid om zich door de twee kunstenaars te laten rondleiden. Helmantel en Elias houden die dag tweemaal een lezing en een rondleiding langs de schilderijen. Bij de tentoonstelling verschijnt ook een catalogus.
