Duizenden Polen staan in de brede straat in de rij om afscheid te nemen van president Kaczynski, die ligt opgebaard in het presidentieel paleis in Warschau. Iedereen zwijgt. Sommigen mensen huilen. De wachttijd bedraagt maar liefst dertien uur. Niemand moppert. Ze hebben het ervoor over. „Ik mocht de president niet”, zegt een jongeman desgevraagd. „Ik was het niet met hem eens, maar wil hem toch de laatste eer bewijzen. Het is mijn plicht hiernaartoe te komen.” Mensen om hem heen knikken.Offer

De dood van de president verenigt het Poolse volk. Voor velen is het alsof er een dierbaar familielid gestorven is. Op straat spreken mensen onbekenden aan. Zomaar. Tijdens het gesprek komen de waterlanders. Niemand schaamt zich ervoor. Er is even geen behoefte aan felle politieke discussies. Het gesprek gaat slechts over één ding: de tragedie.

Enkele weken geleden gaf ruim 60 procent van de Polen aan genoeg te hebben van de president. De kritiek op Kaczynski, ook van de kant van de media, was vaak hard en meedogenloos. Nu lijkt het alsof iedereen zich er schuldig over voelt. Ook critici rouwen; alsof ze het goed willen maken. Er wordt geen kwaad woord meer gehoord. Kritiek wordt nu niet getolereerd.

Lech Kaczynski is plotseling een groot staatsman. Het vliegtuigongeluk bij het Russische Smolensk transformeert hem tot de ideale president, een nationale held. De crash krijgt een haast mythische omvang. „Kaczynski en de anderen brachten een offer voor het Poolse volk”, klinkt het telkens weer.

De ramp met het regeringstoestel wordt achteloos in het verlengde geplaatst van Katyn, de plaats waar in 1940 op gezag van Stalin 22.000 Polen werden vermoord. Een vreselijk ongeluk, dat is de vliegramp zeker, maar geen brute moord op duizenden mensen. De Polen hebben deze vergelijking echter nodig. Zo wordt het beeld van Polen als lijdende natie bevestigd. Op deze manier wordt naar de zin van dit lijden gezocht. Het is een gemeenschappelijk emotioneel vluchten uit de vreselijke realiteit.

In dit gemeenschappelijke verdriet wordt het Poolse volk weer één. De bekende Poolse psycholoog Wojciech Eichelberger zei het treffend: „Wij Polen, hebben een zwakte die voortkomt uit onze geschiedenis: dat we ons altijd verenigen in rampsituaties, in rouw. Maar in tijden van voorspoed geven we toe aan onze diepste instincten en voeren we strijd met elkaar.”

Splijtzwam

De week van rouw is nog niet voorbij, of er verschijnen barsten in het gevoel van gemeenschappelijkheid. Zodra bekend wordt dat president Lech Kaczynski en zijn vrouw worden bijgezet in de koninklijke grafkelders van de kathedraal in de Wawelburcht in Krakau, barst de discussie los.

Met name kardinaal Dziwisz, aartsbisschop van Krakau, moet het ontgelden. Hij had nooit toestemming mogen geven, vinden veel Polen. Hoe dan ook; datgene wat de natie had moeten verenigen, de nationale rouw en de begrafenis van de omgekomen president, wordt een nieuwe splijtzwam, een bron van conflicten.

Het idee voor de bijzetting in de Wawelburcht is overigens afkomstig van Lech Kaczynski’s tweelingbroer Jaroslaw. De dood van zijn broer, hoe triest ook, biedt hem kansen. Het is niet onwaarschijnlijk dat hij een gooi probeert te doen naar het presidentschap. Een stem op hem is een eerbetoon aan zijn broer, zo zal hij het volk voorhouden. Of Jaroslaw Kaczynski politiek kan profiteren van de dood van zijn broer, valt te betwijfelen, stellen deskundigen. De geschiedenis laat zien dat in Polen alles binnen een paar weken weer als vanouds is.

Ook na het overlijden van paus Johannes Paulus II in 2005 leek de natie verenigd. Dat was echter spoedig over. De eenheid vervloog, de politieke strijd ging in alle hevigheid verder. De politieke verschillen in het land zijn te groot, de emoties te sterk. Slechts een korte periode van gezamenlijk verdriet lijkt de breuklijnen te kunnen verdoezelen.

Samen

In tijden van rouw is ook het onderscheid tussen de protestantse minderheid en de rooms-katholieke meerderheid even niet belangrijk. De protestanten rouwen en huilen, net als alle anderen. „We hebben als volk een enorm verlies geleden, dit is een vreselijke tragedie. We voelen ons één met alle andere Polen”, stelt ds. R. Pracki, evangelisch-luthers predikant in Krakau.

De predikant heeft er persoonlijk geen problemen mee dat Lech Kaczynski in de Wawelburcht in zijn woonplaats wordt begraven. „Het is maar een plek”, zegt hij. „Wawel is geen begraafplaats voor ideale mensen. Als je naar de levens kijkt van sommigen van de koningen die er liggen, zie je dat die minder voor het vaderland hebben gedaan dan president Lech Kaczynski.”

Of de ramp nog iets blijvend nalaat? „Door deze ramp worden we allen gedwongen stil te staan bij de dood. Je kunt van het ene op het andere moment weggerukt worden uit het leven. Dat besef is nu sterker. Ik hoop dat dat zo blijft.”

Ds. D. WoÅ‚kiewicz, voorganger van een Poolse pinkster­gemeente, heeft er geen behoefte aan om zich te mengen in de ophef die is ontstaan rondom de bijzetting van Lech Kaczynski. „We kunnen nu geen protesten gebruiken. Ik voel me op dit moment één met de rest van mijn volk. De nabestaanden en het Poolse volk hebben een plek in mijn gebed.”

De week van nationale rouw is nog niet voorbij; de ramp nog niet vergeten. De tijd zal leren of er in Polen daad­werkelijk iets zal veranderen.

„Alle Russen zijn met jullie in deze rouw en pijn.” Vriendelijke woorden van de Russische president Medvedev gericht aan het treurende Poolse volk. Betekent de vliegramp bij Smolensk het einde van de slechte verhouding tussen de twee Slavische volken?

De relatie tussen Polen en Rusland is al decennialang gespannen. In het voorjaar van 1940 vermoorden de Russen op bevel van Stalin bijna 22.000 Polen in Katyn. Deze daad maakt deel uit van een plan om de Poolse elite te verdelgen en de Poolse natie te vernietigen. Het gebeurt allemaal in het diepste geheim. Totdat de nazi’s in 1943 de massagraven ontdekken.

De Sovjet-Unie blijft de slachtpartij stelselmatig ontkennen. Feiten worden verdoezeld. Pas in 1990 geeft de Russische president Gorbatsjov toe dat de Sovjet-Unie verantwoordelijk was voor de moord in Katyn. Desondanks blijft de verhouding tussen Polen en Rusland gespannen.

In februari komt, geheel onverwachts, de omslag. De Russische premier Poetin nodigt premier Tusk van Polen persoonlijk uit om samen de misdaad in Katyn, dit jaar precies zeventig jaar geleden, te herdenken. Nooit eerder kwam er een Russische leider naar Katyn voor een herdenking van de Poolse slachtoffers. Een doorbraak.

Ironie

Zaterdag 10 april 2010: het Poolse regeringstoestel met aan boord president Lech Kaczynski crasht in de bossen bij de Russische stad Smolensk. De president is op weg naar Katyn om de Poolse doden te herdenken. Nee, niet voor de gezamelijk bijeenkomst met Poetin. Kaczynski staat erop dat er ook een exclusief Poolse herdenking plaatsvindt.

De Poolse president, een scherp criticus van Rusland, komt bij de crash, even voor de dodenherdenking, om het leven. Poolse media spreken over de „ironie van het lot.” Immers, de dood van Kaczynski brengt verzoening met de Russen dichterbij, zo blijkt.

Na de vliegramp reageert de Russische president Medvedev onmiddellijk. Hij kondigt een dag van nationale rouw aan. In een toespraak op de Russische staatstelevisie richt Medvedev zich rechtstreeks tot het Poolse volk.

Ook de emoties van Poetin, eerder gezien als een koude persoonlijkheid, doen het goed in Polen. Hij laat zich van zijn menselijke kant zien, zo is de lezing. De Russische premier is aangeslagen door de ramp met het Poolse regeringstoestel. Het ontgaat de Polen niet. De voorzitter van de Poolse Senaat, Bogdan Boruszewicz, laat weten, dat het ongeluk, hoe paradoxaal ook, Polen en Russen dichter bij elkaar brengt.

De Poolse ambassadeur in Moskou is onder de indruk van de Russische betrokkenheid. „De reacties van de Russen overtreffen alle verwachtingen. Normaal is een ambassade omgeven door prikkeldraad, nu zijn we omgeven door bloemen. Een spontane reactie van gewone Russen.”

Wantrouwen

Alle tranen ten spijt slagen de Russen er niet in om al het wantrouwen weg te nemen. „Met Russen weet je het nooit zeker. Je kunt ze nooit vertrouwen”, stelt een Pool. Vooral rechtse media als het dagblad Nasz Dziennik en de conservatieve zender Radio Maria zijn terughoudend. Zij suggereren dat Rusland informatie over de ramp achterhoudt. Een enkeling durft zelfs te beweren dat Rusland misschien achter het ongeluk zit.

Of de relatie tussen Rusland en Polen blijvend zal veranderen, hangt voor een belangrijk deel af van de president die de Polen straks zullen kiezen. Wordt Jaroslaw Kaczynski, de broer van Lech Kaczynski, president, dan is de kans groot dat de relatie tussen beide landen weer zal bekoelen.

Of er niets veranderd is? Adam Michnik, eindredacteur van het grootste Poolse dagblad, Gazeta Wyborcza, stelt dat alleen mensen van kwade wil nog geloven dat Rusland de vijand is. Het Russische optreden na de ramp is volgens hem hoe dan ook van invloed op de toekomstige verhoudingen.