KLM heeft een tijdelijke oplossing gevonden voor haar piloten. De luchtvaartmaatschappij wil hen op korte termijn op tijdelijke basis inzetten als stewards.Het mes snijdt aan twee kanten, want het tekort aan cabinepersoneel is door een behoorlijk ziekteverzuim en een vacaturestop erg hoog, zegt Ton Scherrenberg van de Vakbond van Nederland Cabinepersoneel (VNC). „Op stewards wordt een zware wissel getrokken. Wij zijn blij als er assistentie komt. Piloten zijn niets verplicht, het is allemaal op basis van vrijwilligheid.”

Het plan kwam volgens Scherrenberg van de werkvloer zelf. „Piloten zijn al langere tijd ook op de grond actief op de bagageafdelingen en op de platforms. Ze moeten nog wel een kleine training volgen om steward te kunnen zijn, maar dat zal voor de meesten geen enkel probleem zijn.”

Het lijkt een trend te worden dat piloten behalve voor het vliegen voor allerlei andere taken worden ingezet, zegt Jan Veldhuis van SEO Economisch Onderzoek, een instituut dat onafhankelijk toegepast economisch onderzoek doet in opdracht van overheid en bedrijfsleven. „De boel staat onder druk. Op korte termijn ziet het er voor de luchtvaartbranche niet goed uit. Behalve op de veiligheid, beknibbelen maatschappijen op alle terreinen.”

Veldhuis ondervond die versobering recent aan den lijve. „Ik vloog met KLM naar Hamburg. Ik wilde graag een kopje koffie, maar tot mijn grote verbazing serveerden ze geen koffie. De stewardess zei me dat ze met twee in plaats van drie man het werk moesten doen. Er werd daarom geen koffie geschonken.”

De luchtvaart zal volgens Veldhuis weliswaar tot 2025 nog flink groeien, maar er wordt maar weinig verdiend. „De concurrentie is heftig. Passagiers betalen steeds minder voor hun ticket. De salarissen van piloten staan onder druk. Voor vliegers in opleiding ziet het er op korte termijn niet zo rooskleurig uit.”

Minstens zo pessimistisch is Evert van Zwol van de Vereniging van Nederlandse Verkeersvliegers (VNV). „De luchtvaartsector heeft een groot probleem. Er zijn te veel piloten aan het werk”, zegt Van Zwol, gezagvoerder op een toestel van KLM. „Er is weinig vraag naar nieuwe mensen. De spoeling is dun. Jonge sollicitanten zullen een tijdje moeten wachten.”

Van Zwol vindt dat vliegscholen en hun financiers de instroom van nieuwe cursisten zouden moeten beperken. „Er zijn piloten die hun anderhalve ton kostende vliegopleiding afronden en geen baan vinden. Ze hebben een grote schuld die normaliter in circa tien jaar kan worden afgelost. Als de situatie niet verbetert, vrees ik dat het aantal persoonlijke faillissementen alleen maar zal stijgen.”

De suggestie van Van Zwol dat de aanwas van jonge piloten te groot zou zijn, irriteert Henk Schutte van Stella Aviation Academy. Hij begeleidt cursisten van Nederlands grootste luchtvaartschool naar een baan. „Door de economische crisis wordt er vooral in West-Europa veel minder gevlogen. Dat is het probleem. In Turkije bijvoorbeeld groeit de luchtvaart enorm. KLM leidt haar eigen piloten op. Onze studenten krijgen een opleiding waarmee ze bij maatschappijen over de hele wereld aan de slag kunnen.”

Vijfentwintig afgestudeerden van Stella zoeken nog een baan. Acht van hen zijn al een jaar bezig met solliciteren. „Helemaal niet ongebruikelijk”, zegt Schutte. „Gemiddeld moet een afgestudeerde piloot twee jaar solliciteren voordat hij een baan heeft. In de tussentijd doen ze meestal ander werk. Hun vliegervaring houden ze op peil in de simulator.”

Een peperdure opleiding van in totaal 150.000 euro en maar afwachten of je aan de bak komt. De motivatie om piloot te worden moet wel erg hoog zijn. Dat beaamt Wilfred van Toor (23) uit Apeldoorn, die sinds augustus 2008 een vliegopleiding volgt bij de Stella Aviation Academy in Teuge. „Het is een jongensdroom van me.”

Eerst volgde Van Toor zo’n acht maanden lang de theorie burgerluchtvaart. Daarna begon het echte werk: vliegen. „Eerst leer je navigeren op zicht. Je gebruikt herkenningspunten op de grond, zoals een brug of een spoorlijn. Daarna volgt vliegen op basis van je instrumenten.”

Op dit moment zit Van Toor thuis. „Het winterweer speelt ons parten. Normaal is de lucht in de winter helder en koud. Nu is het grijs, koud en er is een grote luchtvochtigheid. We zitten niet te wachten op gevaarlijke ijsafzetting op de vleugels van het lestoestel.”

Het praktijkvliegen is het aantrekkelijkst, erkent Van Toor. „Vorig jaar vloog ik met een studiegenoot via Midden-Zeeland naar Frankrijk om aan het benodigde aantal vlieguren te komen. We zijn daar vier dagen geweest. Dat zijn mooie trips.”

De kosten van de vliegopleiding en de toekomst van piloten zullen voor menigeen echter een grote hobbel zijn om het avontuur aan te gaan. Dat deskundigen de toekomst van de luchtvaart somber inzien, kan Van Toor niet deren. „In West-Europa is de werkgelegenheid momenteel misschien niet zo groot. In het Midden-Oosten liggen echter nog veel kansen.”

Het maakt de jonge Apeldoorner niet zo veel uit bij welke maatschappij hij na zijn opleiding aan de slag kan, maar het liefst zou hij bij Transavia gaan vliegen.

KLM zal het dus niet worden. Van Toor ziet zichzelf ook niet zo snel als steward met een dienblaadje langs de passagiers lopen. „Als je bent opgeleid tot piloot, wil je niets anders dan vliegen. Anderzijds is het in KLM te prijzen dat ze haar werknemers in dienst wil houden. KLM beseft ook wel dat de luchtvaart over een paar jaar wel weer in de lift komt te zitten.”

Er zijn ongeveer tien Nederlandse bedrijven die een integrale opleiding tot verkeersvlieger verzorgen. Het gaat onder meer om de KLM Luchtvaartschool, Stella Aviation Academy, DFA en de Martinair Vliegschool. Zij hebben in totaal zo’n 600 leerlingen.

Een aantal van de Nederlandse opleidingen heeft in het buitenland plaats, zoals in Portugal of de Verenigde Staten. Voordelen van het buitenland zijn de lagere brandstof- en landingsprijzen. Bovendien lijken beperkingen in geluid en milieu daar minder een rol te spelen.

Sommige leerlingen gaan ook naar het buitenland vanwege de lagere kosten. In Nederland kost de opleiding tot piloot gemiddeld 100.000 euro. Daar komt nog eens 50.000 euro aan overige kosten bij. In het buitenland zijn cursisten soms al voor 60.000 euro klaar.

De opleidingsbedrijven in Nederland zijn met name actief op vliegvelden als Teuge, Lelystad, Groningen, Midden-Zeeland en Maastricht. Soms wijkt men uit naar vliegvelden in de buurlanden, zoals Stadtlohn in Duitsland, Luik en Charleroi in België, of Luxemburg.