De man met de grote witte baard is dr. Lutz Rexilius. Samen met zijn vrouw is hij naar de Katharinenkirche in Lübeck gekomen om de tentoonstelling ”Feind ist, wer anders denkt” (Wie anders denkt, is de vijand) te komen bekijken.Maar Rexilius wil meer. Terwijl zijn vrouw op een kerkbank wacht, vult Rexilius op een krukje een aanvraag in voor inzage in zijn Stasidossier.

Rexilius verwacht trouwens niet dat de Stasi veel heeft over hem als West-Duitser. „Hoewel, ik ben in Berlijn geboren. Maar in 1945 –toen mijn vader niet terugkwam uit de oorlog– zijn we naar Wolfsburg gevlucht. Dat ligt precies aan de westkant van de grens.”
Het is daarom „puur nieuwsgierigheid” dat hij toch een aanvraag indient. „Het is schudden aan de boom, in de hoop dat er iets uitvalt”, zegt hij glimlachend.

Toch zou het hem niet verbazen als er een appeltje viel. „Ik werkte als chemisch ingenieur bij de West-Duitse overheid, dicht bij de grens. Het kan zijn dat men interesse in mij heeft gehad.”

Het blijft de vraag of de Stasi belang stelde in West-Duitsers. Kenmerk van de Oost-Duitse staat was dat men vocht tegen de vijand binnen de poort. Van de Nederlandse communistenvreter J. A. E. Vermaat legde de Stasi bijvoorbeeld geen dossier aan, stelde de Utrechtse onderzoeker Beatrice de Graaf enkele jaren geleden vast. Hij was geen bedreiging voor de binnenlandse orde in de DDR.

Stapel

Rexilius is een van de vele Duiters die een aanvraag indienen, zegt Uta Leichsenring, chef van het Stasi-archief in Halle. Ze loopt rond bij de tentoonstelling in Lübeck om vragen te beantwoorden. Ze neemt een behoorlijke stapel nieuwe aanvragen mee naar kantoor.

De meeste aanvragen komen van burgers. Maar die worden nieuwsgieriger, aldus Leichsenring. „Velen hadden de DDR-tijd achter zich gelaten. Maar na verloop van tijd wil men toch meer weten. Ook alle aandacht voor de Stasi in de media maakt veel los.”
Op een overzicht toont ze dat alleen het eerste halfjaar van 2009 al meer dan 50.000 aanvragen werden gedaan. „Met de beantwoording zijn we pas bij eind 2007.”

Dat het zo lang duurt, komt vooral doordat de Stasi nog een ‘papieren dienst’ was. De DDR kwam vlak voor het digitale tijdperk ten val. Leichsenring: „In hun verzamelwoede bewaarde men allerlei onzinnige informatie. En dat alles op papier. Dat vult natuurlijk wel.”
Leichenrings eigen archief in Halle telt bijvoorbeeld 7,3 kilometer aan dossiers. „Dat is eigenlijk nauwelijks toegankelijk. Na twintig jaar zijn veel dossiers nog ongeopend.”

Stilzwijgen

De tentoonstelling ”Feind ist, wer anders denkt” vertelt op een reeks panelen het levensverhaal van mensen die door de Stasi zijn vervolgd. Andere borden geven meer zakelijke informatie.

Onthutsend is de handgeschreven verklaring van een 17-jarige scholier uit 1971. Ze belooft het „strengste stilzwijgen” over haar samenwerking met de Stasi. Ze geeft aan als ”Inoffizieller Mitarbeiter” te werken onder de schuilnaam ”Annerose”.

Annerose heeft waarschijnlijk –net als haar 190.000 kompanen– informatie over haar medescholieren doorgegeven aan de Stasi. Vele mensen hebben naderhand vastgesteld dat hun vrienden, collega’s of zelfs echtgenoten feitelijk spionnen van de staat waren.

Rexilius verbaasde zich bij de tentoonstelling over de aantallen medewerkers van de Stasi. Naast de 190.000 ‘vrijwilligers’ had het ministerie van Staatsveiligheid zo’n 90.000 mensen in vaste dienst. „Dat is meer dan 1 procent van de bevolking die bezig is de rest te bespieden. Zoiets kan alleen in een dictatuur.”

De tentoonstelling ”Feind ist, wer anders denkt” is tot en met vrijdag 13 november te zien in tentoonstellingsruimte Gemak, Paviljoensgracht 20, Den Haag; www.gemak.org.