Zijn wetenschappelijke carrière begon met een proefschrift over pokken. Prof. dr. Joop Huisman is nu 74, pokken is officieel uitgeroeid maar toch laat deze agressieve ziekte hem niet met rust.

Toen de Gezondheidsraad in het najaar van 2001 een commissie instelde die zich moest buigen over de bescherming van de bevolking tegen een terreuraanval met het pokkenvaccin, was hij een van de prominente leden. Ook dezer dagen, met een nieuwe oorlog tegen Irak in het verschiet, geldt hij als een betrouwbare en goed geïnformeerde bron.

Ringvaccinatie
De commissie van de Gezondheidsraad adviseerde de overheid in het onverhoopte geval dat de pokken zich zouden manifesteren, over te gaan tot ringvaccinatie. Emeritus hoogleraar infectieziekten Huisman: „Zodra bij iemand de ziekte is vastgesteld, moet onmiddellijk iedereen met wie die persoon in contact is geweest, worden gevaccineerd. Wie binnen vijf dagen na besmetting wordt ingeënt, zal de ziekte niet krijgen. Als ringvaccinatie op tijd gebeurt, kan een uitbraak worden voorkomen.”

Algemene vaccinatie van de bevolking wees de Gezondheidsraad af vanwege de bijwerkingen. Het middel zou erger kunnen zijn dan de kwaal. Het pokkenvaccin is berucht om de ernstige bijwerkingen. Een onderzoek onder militairen liet ooit zien dat elf op de 50.000 gevaccineerden hersenontsteking krijgt. Van die elf overlijdt eenderde, eenderde houdt er verschijnselen (bijvoorbeeld verlammingen) aan over en eenderde geneest.

„Dat was een onderzoek onder jongens van rond de 20 jaar”, merkt Huisman op. „We hebben geen idee hoe oudere mensen op een vaccinatie reageren.” Als regel geldt dat de bijwerkingen met de leeftijd toenemen.

Huisman vertelt dat zich in de jaren ’60 in Zweden enkele gevallen van pokken voordeden, waarna er massaal werd ingeënt. „In een van de zalen van het ziekenhuis lagen enkele patiënten die leden aan de ziekte, de andere zalen lagen vol met patiënten die leden aan de bijwerkingen.”

Ds. Kersten
Al in de jaren ’20 van de vorige eeuw was er veel ophef over de bijwerkingen. Pokkenvaccinatie was in die tijd verplicht. Een van de felste opponenten was SGP-voorman ds. G. H. Kersten, die met succes de verplichting aanvocht. In 1939 kwam er uiteindelijk een regeling waarbij om twee redenen vrijstelling van de vaccinatieplicht kon worden verkregen: gewetensnood en medische bezwaren met het oog op de bijwerkingen.

Voor ons land is er nog een extra reden om met de bijwerkingen rekening te houden. Merkwaardig genoeg krijgen in Nederland, maar ook in Oostenrijk en Duitsland, meer mensen hersenontsteking van het pokkenvaccin dan in de Verenigde Staten of in Spanje. Een sluitende verklaring voor dat verschijnsel is nooit gevonden. Genetische verschillen zouden eraan ten grondslag kunnen liggen.

„Bij ringvaccinatie”, zegt Huisman, „moet je een andere afweging maken dan bij algehele vaccinatie. In het eerste geval moet je ervan uit gaan dat er mensen besmet zijn. Wie besmet is, krijgt de ziekte. Dat staat vast. Van de besmetten zal eenderde overlijden en anderen worden ernstig ziek. Maar ook worden velen mismaakt. Je gezicht komt vol puisten te zitten. Of beter: je wordt pokdalig. Er is een grote kans dat dat niet meer weggaat. Vooral vrouwen ervaren dat als een ramp. Je moet dan die bezwaren afwegen tegen de kans op bijwerkingen vanwege het vaccin. De uitkomst laat zich raden: vaccineren.”

Ramp
De commissie van de Gezondheidsraad die zich over de kwestie beraadde, ging uit van allerlei denkbeeldige situaties. Zo werd een scenario doorgenomen dat in de VS wordt aangehouden. De Amerikaanse autoriteiten houden er rekening mee dat terroristen kans zien tijdens een landelijke massabijeenkomst stiekem het pokkenvirus in vernevelde vorm te verspreiden. Huisman: „Stel dat dan 5000 mensen besmet raken, die vervolgens huiswaarts keren. Dan heb je een ramp, want al die mensen krijgen pokken en zullen anderen besmetten.”

Hoe huiveringwekkend het scenario ook is, de commissie zag het niet als realistisch. Uitgegaan werd van een situatie waarbij zich een beperkt aantal gevallen zal voordoen. Dat wordt na 11 september gezien als een van de reële gevaren. „Zo zijn we op ringvaccinatie uitgekomen. Ik zie geen reden om die los te laten”, aldus Huisman. De eerste besmettingen hoeven zich uiteraard niet per se in ons land voor te doen. Dat kan ook in de VS of een ander land zijn, waarna het virus zich via het reizigersverkeer verder zou kunnen verspreiden.

Dat de regering ondanks het advies van de Gezondheidsraad toch een draaiboek hanteert dat voorziet in vaccinatie van de hele bevolking, heeft volgens Huisman te maken met ervaringen tijdens de laatste polio-epidemie. Er ontstond toen een enorme run op de vaccinatielokalen. Zelfs bevolkingsgroepen die goed waren beschermd, wilden opnieuw worden ingeënt.

Ook bij menige uitbraak van meningokokken ontstond de afgelopen jaren een grote druk op de gezondheidsautoriteiten. Dat leidde uiteindelijk tot een vaccinatiecampagne, hoewel deskundigen daarbij vanwege de enorme kosten grote vraagtekens plaatsten.

Onverstandig
Huisman begrijpt dat de overheid bij paniek onder de bevolking in een lastig parket zit, maar in massale vaccinatie ziet hij helemaal niets. „Je zou dan in vijf dagen tijd 16 miljoen mensen moeten inenten. Dat kan helemaal niet. Bovendien zullen de ziekenhuizen bezwijken onder de patiënten die lijden aan de bijwerkingen.”

Een kleine rekensom leert dat er dan alleen al 3200 patiënten met hersenontsteking zullen zijn. Van hen zal volgens de statistieken eenderde overlijden.

De paniek die wordt voorzien, heeft de overheid naar de mening van Huisman voor een deel aan zichzelf te wijten. Minister Borst van Volksgezondheid maakte in haar laatste ambtsperiode bekend dat er 16 miljoen doses pokkenvaccin zouden worden aangemaakt. „Dat was niet zo slim, om niet te zeggen erg onverstandig”, tekent Huisman aan. „Daardoor werden verwachtingen gewekt. Naderhand is het aantal verhoogd tot 20 miljoen om van die 16 miljoen af te komen, maar het leed was geschied.”

Belangrijk is volgens de Rotterdamse emeritus hoogleraar dat de ziekte in een vroeg stadium wordt herkend. „Zodra er een dreiging is, moet iedere arts een verdachte patiënt behandelen alsof hij de gevaarlijke pokkenziekte heeft. Pas als het tegendeel bewezen is en het dus geen pokken blijken te zijn, kan de arts de verdenking opheffen.”