Wie in Johannesburg komt wonen, krijgt te horen dat het wachten is op de ”ontmaagding”: de eerste overval. De criminaliteit in Zuid-Afrika wordt bovendien gekenmerkt door veel geweld, waarbij een dode zomaar is gevallen. De moord op het boerenechtpaar Van den Bosch, nabij Pretoria, vorige week is er een triest voorbeeld van.De verhalen over de extreme criminaliteit in Zuid-Afrika zijn niet uit de lucht gegrepen, maar toch wint de politie in de strijd tegen de misdaad op alle fronten terrein, stelt onderzoeker dr. Johan Burger van het Instituut voor Veiligheidsstudies (ISS) in Pretoria. Burger geeft aan dat het aantal misdrijven de afgelopen jaren sterk is gedaald. Werden er in het seizoen 2001/2002 (dat is in de Zuid-Afrikaanse politiestatistieken van 1 april tot en met 31 maart) nog 21.405 moorden gepleegd, in 2007/2008 was dit gedaald tot 18.487. Het aantal moordpogingen daalde in dezelfde periode van 31.293 tot 18.795.

„Internationaal gezien lopen we nog altijd ver achter op een normale veiligheidssituatie, maar er is in ieder geval een keer ten goede”, aldus Burger, zelf een oud-politieman. „Op één terrein is echter geen winst geboekt en dat betreft de snelle roofovervallen, zoals carjackings. Dat soort misdaden heeft echter het grootste psychologische effect, waardoor er een sterk idee ontstaat dat het van kwaad tot erger gaat.”

Leefomstandigheden
Volgens Burger concentreert deze vorm van misdaad zich met name in de provincies Gautang (met grote steden als Johannesburg en Pretoria) en KwaZulu-Natal (Durban, Pietermaritzburg). Ook op veel andere terreinen van criminaliteit scoren deze gebieden bovengemiddeld hoog. De politie heeft een grote operatie gelanceerd om het aantal snelle roofovervallen terug te dringen. „Dit soort dingen los je echter niet in een achternamiddag op”, geeft Burger aan. „De problematiek ligt voor een belangrijk deel ook in de sociaaleconomische omstandigheden van de mensen in de grote steden.”

De onderzoeker zegt blij te zijn met het veiligheidsprogramma waarmee de gedoodverfde winnaar van de verkiezingen van aanstaande woensdag, het ANC, campagne voert. „Zij leggen sterke nadruk op verbetering van de omstandigheden in de townships. Wanneer de problemen op dat niveau worden opgelost, maken we een grote stap voorwaarts. Ik vind het veelbelovend wat het ANC erover te vertellen heeft en hoop dat het het zal waarmaken.”

Burger is van mening dat Zuid-Afrika ruim voldoende politiemensen heeft, maar dat het van het grootste belang is de organisatie weer op orde te krijgen. Vorig jaar moest het hoofd van de Zuid-Afrikaanse politie, tevens chef van Interpol, Jackie Selebi, aftreden na beschuldigingen van corruptie. Burger: „Veel politiemensen, ook aan de top, hebben nog weinig ervaring. Ze krijgen ondertussen wel volgende week de verkiezingen voor de kiezen, later dit jaar een internationaal crickettoernooi en volgend jaar het wereldkampioenschap voetbal. Dat vergt enorme voorbereidingen. In die omstandigheden vind ik dat ze het nog niet eens slecht doen.”

Etnische zuivering
Bestuurslid Henk van de Graaf van de Transvaalse Landbou-Unie (TLU-SA), een van de drie bonden voor commerciële boeren in Zuid-Afrika, heeft echter niet veel fiducie in de politie. „Het zegt mij genoeg iedere dag in de krant te lezen van politieagenten die zelf opgepakt worden voor roof of drugs doorverkopen aan een drugsdealer”, aldus De Graaf. „Gemiddeld worden er hier 53 mensen per dag vermoord, en wordt er iedere dertig seconden een verkrachting gepleegd. We hopen dat de voetbalfans voor de wereldcup volgend jaar daar goed rekening mee zullen houden…”

De boerenbond van De Graaf -met zo’n 6000 leden- maakt zich grote zorgen over de vele moorden op blanke boeren. Sinds 1994 zijn er volgens de TLU-statistieken al meer dan 3000 zijn vermoord. De bond is ervan overtuigd dat het niet om gewone roofovervallen gaat. „Dit patroon wijst op etnische zuivering”, liet TLU-voorzitter Ben Marais na de moord op het echtpaar Van den Bosch weten.

De Graaf wijst erop dat er geregeld bijna niets wordt gestolen. In het geval van Van den Bosch werden er alleen twee mobieltjes en een zakmes meegenomen. „Wij geloven eenvoudig niet meer het verhaal dat men iemand vermoordt voor een mobieltje. De politie geeft als motief echter nog altijd ”roof” op.”

Volgens De Graaf hangen veel moorden samen met het proces van landhervormingen dat de Zuid-Afrikaanse regering in 1994 heeft ingezet. Iedereen die onder het apartheidsregime grond was kwijtgeraakt op grond van raciaal gemotiveerde wetten, kon opnieuw aanspraak maken op dat stuk land. Er werd een speciale commissie in het leven geroepen die moest bepalen of de grond zou worden teruggegeven of dat er een financiële vergoeding moest worden betaald.

„Heel veel van de aanvallen vinden juist plaats op boerderijen waar een grondeis is geregistreerd”, stelt De Graaf. „Als er een blanke boer vermoord is, wil een andere blanke in de meeste gevallen de grond niet meer overnemen. Het land blijft dus onbewerkt liggen, waardoor het voor de regering gemakkelijk wordt de grond te onteigenen en aan de grondeisers aan te bieden.”

Het is effectief, berekent De Graaf. „Onze boerderijen zijn groot. Als een gemiddelde boerderij 200 hectare is, betekent dit dat er met 3000 vermoorde boeren zeker 600.000 hectare land is vrijgekomen voor herverdeling. Daarom gelooft onze voorzitter dan ook dat er een etnische zuivering, zoals in Zimbabwe, achter de moorden op de boeren zit.”

Diefstal
Dergelijke conclusies wil beveiligingsadviseur Kobus Visser van de grote boerenbond Agri-SA echter niet trekken. „Wij hebben twee grote onderzoeken laten doen naar de ”plaasmoorde” en daaruit blijkt dat politiek-etnische motieven nauwelijks een rol spelen. Ik sluit niet uit dat het in sommige gevallen een motief was, maar er valt geen etnische zuivering uit af te leiden.”

Volgens Visser zijn de boerderijen simpelweg een gemakkelijk doelwit voor misdadigers, omdat ze vaak afgelegen liggen en de politie ver weg is. „Daarom vindt er ook veel diefstal plaats op boerderijen”, aldus de veiligheidsman. „Er wordt gereedschap gestolen, maar ook bijvoorbeeld omheiningsmateriaal.” Het afgelopen jaar is er volgens de officiële cijfers voor 1 miljard rand (ongeveer 85 miljoen euro) aan materiaal gestolen van boerderijen.

De Agri-SA van Visser adviseert boeren op het gebied van beveiligingsmogelijkheden en arrangeert bijvoorbeeld radiocontact tussen boeren onderling. Ook geeft de vereniging steun aan wezen en biedt zij een traumaverwerkingsprogramma aan. „Het is helaas nodig”, aldus Visser. „Er kleeft een risico aan boeren in Zuid-Afrika.”

Visser heeft de indruk dat de politie meer zou kunnen doen. „De politie concentreert zich alleen op de grotere misdaad, maar de kleinere moet net zo goed worden aangepakt. Er ontstaat nu te veel een sfeer dat iedereen alles maar kan doen.”

Johan Burger van het Instituut voor Veiligheidsstudies onderkent de problematiek van de blanke boeren, maar gelooft evenmin in een proces van etnische zuivering. „Dat is echt een overstatement. Zoiets is nooit bewezen. Uit onderzoek blijkt dat in minder dan 2 procent van de gevallen er raciale uitingen zijn gedaan tijdens overvallen op blanke boeren.”

Volgens Burger hoeft het feit dat er soms niets of enkel een paar mobieltjes worden gestolen, niet te betekenen dat er een ander doel dan roof was. „De overvallers kunnen gestoord zijn in hun werk. Ze zijn zelf ook vaak nerveus.” De onderzoeker wijst erop dat er bovendien ook zwarte boeren overvallen worden. „Het gaat er in eerste instantie simpelweg om wie er geld heeft. Rijke personen zijn altijd een doel.”

Geld voor luxe
Dr. Rudolph Zinn van de universiteit van Zuid-Afrika in Pretoria ondervroeg voor zijn promotieonderzoek overvallers naar hun motieven. Daarbij waren ook verschillende gedetineerden die boerderijen hadden overvallen. Ook hij wijst erop dat een boerderij een gemakkelijk, want afgelegen doelwit is. „Ik heb geen enkel bewijs gevonden voor politieke motieven”, zegt hij.

Zinn concludeerde dat het de overvallers vooral om geld was te doen. „Ongeveer 35 procent steelt om in de basisbehoeften te voorzien, maar de overige 65 procent besteedt het buitgemaakte geld vooral aan luxe: kleding, schoenen, vriendinnetjes en prostituees.”

Hoewel het erop lijkt dat er bij overvallen op ’zwarte’ boerderijen (ruim 33 procent van de gevallen) minder gemoord wordt, kan daar volgens Zinn ook geen etnische zuivering uit afgeleid worden. „De meeste moorden in Zuid-Afrika vinden nog altijd in de townships plaats, waarbij zwarte landgenoten het slachtoffer zijn.”

Alle onderzoeken maken de angst onder de blanke boeren echter niet minder. Volgens een bericht uit mei 2004 in de Afrikaner krant Beeld hebben 23.000 boeren er vanaf 1990 de brui aan gegeven en een nieuwe betrekking gezocht. Ook veel andere blanken houden het in Zuid-Afrika voor gezien vanwege de veiligheidssituatie en de werkgelegenheid. Met name jongeren trekken in groten getale naar landen als Australië, de Verenigde Staten en Nieuw-Zeeland. De nieuwe regering, die woensdag verkozen wordt, kan er niet omheen van de veiligheid in het land een topprioriteit te maken.