In de schaduw van twee kazernes en een zwaar bewaakte gevangenis ligt het Nationaal Monument Kamp Vught, in de oorlogsjaren ”Konzentrationslager Herzogenbusch” genaamd. Voorlichter Marck Uijland vertelt dat de aangrenzende kazerneterreinen vroeger bij het kamp hoorden. Een paar gebouwen uit de oorlogsperiode, waaronder de luxe villa van de kampcommandant, bleven tot vandaag intact, maar zijn, achter de slagbomen van de kazernes, niet voor publiek toegankelijk.

Lange tijd was het doorgangskamp Westerbork voor Uijland -historicus van professie- hét symbool van de Duitse bezetting in Nederland. Terwijl Westerbork al jarenlang aan de weg timmert met tal van activiteiten om de geschiedenis van 1940-1945 levend te houden, kwam Vught pas ruim tien jaar geleden nadrukkelijk in beeld. En dat terwijl dit het enige echte Duitse concentratiekamp in Nederland was, waar minstens 749 mannen, vrouwen en kinderen de dood vonden. Niet alleen door honger, ziekte en mishandeling, maar ook door executie. Bij het kamp lag een fusilladeplaats.

In april 1990 opende koningin Beatrix Kamp Vught voor het publiek. In 1999 werd op het terrein een monument voor de weggevoerde kinderen geplaatst. Het herinnert aan de 1296 Joodse jongens en meisjes die in juni 1943 vanuit Vught via Westerbork naar Sobibor in Polen werden gedeporteerd. Sinds dit najaar ontvangt het kamp bezoekers in een geheel vernieuwd en uitgebreid onderkomen. Kwamen er in 1990 een paar duizend mensen over de drempel, vorig jaar noteerde het herinneringscentrum 30.000 bezoekers, onder wie veel jongeren. Uitbreiding was kortom noodzakelijk.

Wachttorens
Direct na de entree -toegang gratis!- brengt een introductiefilm de bezoeker in de sfeer van de jaren veertig van de vorige eeuw. De vaste expositie biedt een kennismaking met de geschiedenis van het kamp, mede aan de hand van persoonlijke voorwerpen, dagboeken en tekeningen van gevangenen. Je ziet er onder meer een pijpenkop liggen van Richard Toumnson en diverse voorwerpen die zijn gemaakt van afvalmateriaal. „Kleine bezittingen kregen ineens een grote betekenis”, zegt Uijland.

Minstens zo aangrijpend als filmbeelden, dagboeknotities en brieffragmenten is de aanblik van het kampterrein zelf. Achter een omheining met prikkeldraad loopt de gracht, die gevangenen in de oorlogsjaren met de hand groeven. Daarnaast staan wachttorens opgesteld. In werkelijkheid waren die hoger dan de replica’s van nu. „Anders zou je vanaf de toren over de gevangenismuur kunnen kijken”, verklaart Uijland. De spoorlijn die op het kampterrein eindigde, was bedoeld voor goederenvervoer.

Een reconstructie van een barak geeft een indruk van de onderkomens van de gevangenen. Ze sliepen op strozakken en onder paardendekens. Omdat er vaak meer personen dan bedden waren, lagen ze overdwars, zodat een groter aantal in de slaapzalen kon worden ondergebracht. Een aparte groep vormden de zogenaamde Philips-Joden. Zij fabriceerden allerlei producten op Duits verzoek. Volgend jaar wijdt Kamp Vught hier een aparte wisselexpositie, waarbij ook een historische studie over dit onderwerp zal verschijnen.

Cel 115
Berucht is Cel 115 . In deze klein ruimte sloot kampcommandant Grünewald in de nacht van 15 op 16 januari 1944 als represaillemaatregel 74 vrouwen op. ’s Ochtends bleken tien van hen door verstikking te zijn overleden. Wie kan de sfeer beschrijven die deze nacht de cel moet hebben vervuld? Overlevende Tineke Wibaut probeert de uren van verschrikking in woorden te vangen: „Toen het licht uit ging, barstte de paniek in alle hevigheid los. Het was een vreemd, aanzwellend geluid, dat af en toe wat afebde en dan weer opnieuw aanzwol. Het werd voortgebracht door biddende, gillende en schreeuwende vrouwen.” Nog altijd leggen overlevenden en nabestaanden regelmatig bloemen in deze kille ruimte.

Huiveringwekkend is ook een bezoek aan het crematorium, ondergebracht in een authentiek gebouw op het kampterrein. Bij het zien van de ovens, die met kolen werden gestookt, vragen argeloze bezoekers wel eens of daarin brood voor de gevangenen werd gebakken, vertelt Uijland. In werkelijkheid werd hier iedereen die in het kamp was overleden of geëxecuteerd, verbrand. Kort daarvoor werd, in de snijkamer, op elke overledene sectie verricht volgens de officiële voorschriften voor SS-concentratiekampen. In de kamer van de stoker hield de Duitse gevangene ”Joep” de administratie bij.

Reactiewand
Op de wand van een sobere bezinningsruimte in het herinneringscentrum staan de namen geschreven van de gevangenen die in dit kamp hun levenseinde vonden. Even verderop brengt een ”actualiteitsgang” de bezoeker terug in het heden. Filmbeelden tonen een discussie tussen een groep mensen in een kroeg, waarbij nogal wat grof taalgebruik klinkt. De beelden moeten het nadenken stimuleren over de betekenis van de geschiedenis voor vandaag. Op een krantenpagina licht intussen de kop ”Democratie is geen vanzelfsprekendheid” op.

Bezoekers kunnen op de grens van verleden en heden een boodschap achterlaten op een reactiewand. Wie de briefjes leest, beseft dat er ook mensen zijn voor wie een bezoek aan Nationaal Monument Kamp Vught meer betekent dan zomaar een kennismaking met een paar zwarte bladzijden uit de Nederlandse geschiedenis. Eind november schrijft een bezoeker: „Lieve ma, voor jou ben ik geweest. Wat een verschrikkelijke tijd heb je meegemaakt. Ik snap best dat je hier NOOIT meer heen wil. Je dochter.”

Nationaal Monument Kamp Vught, Lunettenlaan 600 te Vught, is van dinsdag t/m vrijdag open van 10 tot 17 uur, zaterdag van 12 tot 17 uur. Tel. 073-6566764. Zie ook www.nmkampvught.nl.