De kenmerkende smaak van speculaaskruiden wordt gevormd door zes specerijen: kaneel, kruidnagel, kardemom, gemberwortel, nootmuskaat en witte peper. Er bestaan veel voorschriften voor de precieze verhoudingen die nodig zijn voor het perfecte specerijenmengsel. Verschillende kookboeken en websites claimen het authentieke recept, dat nog uit VOC-tijden stamt, in huis te hebben.Het is erg leuk om zelf eens aan de slag te gaan met de zes specerijen. Door persoonlijke smaakvoorkeuren kunnen behoorlijk verschillende mengsels ontstaan. Kardemom en gember zorgen voor een frisse smaak, kaneel en peper geven pit aan het mengsel.

Houten mal
Over de naam van het koekje zijn verschillende verhalen in omloop. De meest gangbare en plausibele versie is toch wel dat het woord is afgeleid van het Latijnse speculum, wat spiegel betekent. Traditioneel wordt speculaas in een houten mal gevormd. Het uiteindelijke product toont het spiegelbeeld van het vormpje.

De speculaasplanken, soms nog te vinden op rommelmarkten of in antiekwinkels, geven een boeiende kijk in het verleden. Ze zijn te vinden in allerlei vormen en met allerlei figuren: van ambachten tot kroningsrituelen en andere historische gebeurtenissen. Vroeger werden zelfs Bijbelse taferelen en personen uitgesneden in het hout en verwerkt tot Hollandse koekjes, maar die gewoonte is allang in onbruik geraakt; je treft niet snel een Simson- of Salomospeculaasje in de supermarkt.

Eindejaarscadeau
Grote speculaaspoppen zijn nog wel volop te vinden. Tegenwoordig zijn ze geliefd als eindejaarscadeau, of als leuke attentie voor mensen die hun vijftigste verjaardag vieren, maar vroeger speelden ze vaak een rol in de communicatie tussen geliefden, al dan niet opgevrolijkt met noten en fondant. Volgens de welbekende online-encyclopedie stamt de uitdrukking ”iemand versieren” af van dit volksgebruik.

Een andere verklaring voor de afkomst van de term speculaas is gerelateerd aan sinterklaas: speculator, hij die alles ziet. Traditioneel is speculaas, in al zijn varianten, al eeuwen verbonden met het volksfeest op 5 december. Vooral kruid- en pepernoten roepen tegenwoordig nog de associatie op met het pakjesfestijn.

Eigenlijk horen ze alleen gegeten te worden vanaf medio november tot 6 december, in de praktijk zijn ze van eind augustus tot medio januari te vinden in veel supermarkten. Michiel Veenstra, radiopresentator en blogger, voert een heuse stickercampagne: ”Nee! Geen pepernoten tot Sinterklaas”, om ervoor te zorgen dat de zoete nootjes hun unieke verbondenheid met het volksfeest behouden. En dat is vanzelfsprekend veel beter voor de slanke lijn. Zeker de met chocolade bedekte exemplaren vallen bij veel mensen erg in de smaak, maar gaan rechtstreeks naar de heupen.

Dat laatste geldt overigens ook voor gevulde speculaas. De specerijen van de boven- en onderlaag vormen een verrukkelijke, maar niet zo dieetverantwoorde combinatie met amandelspijs. Maar ach, buiten is het koud en donker, wie let er dan op de lijn?

Voor een vrije zaterdagmiddag: speculaascakejes (twaalf stuks)
Verwarm de oven voor op 175 graden. Doe twaalf papieren cakevormpjes in een muffinblik. Zeef in een kom 225 gram bloem. Voeg 175 gram bruine basterdsuiker, een snufje zout, anderhalve theelepel bakpoeder en een flinke theelepel speculaaskruiden toe en meng de droge ingrediënten grondig.

Breek in een andere kom twee eieren en klop ze goed los. Smelt 150 gram boter of margarine en giet dit al roerend bij de eieren. Voeg het eimengsel toe aan het bloemmengsel in de andere kom en roer de ingrediënten snel door elkaar met een grote pollepel.

Verdeel met behulp van twee lepels het beslag over de twaalf cakevormpjes. Bestrooi ze met wat amandelschaafsel en bak de cakejes in het midden van de oven in ongeveer 20 minuten gaar. Eet de cupcakes warm uit de oven, dan zijn ze het lekkerst.

Speculoosje
In België wordt een kopje koffie vaak vergezeld door een verpakt koekje dat de naam speculoos draagt. Wie zich verheugt op een gezellig Hollands speculaasje, wacht een teleurstelling: meestal is zo’n koekje gemaakt zonder specerijen, maar met gebrande suiker.

De smaak doet het meest denken aan Bastognekoeken, die in Nederland veel bekender zijn. Om het nog wat ingewikkelder te maken: ook koekjes met de welbekende specerijen worden onder de naam speculoos verkocht.

’s Lands grootste kruidenier, die bij onze zuiderburen Delhaize heet, heeft potjes speculaaskruiden in het assortiment die het geurige mengsel van zes specerijen bevatten. Hasseltse speculaas, een geliefd streekproduct, maakt de taalverwarring compleet: de luchtige koekjes bevatten enkel kaneel en kruidnagel als smaakmaker.

Eén ding is zeker: de Belgen zijn creatief met alle koekjes. Speculaasijs op zuivelbasis is een populair product bij veel ijssalons, al is het altijd even afwachten naar welk type koekje het zal smaken. Italiaanse restaurants hebben vaak speculoostiramisu op de dessertkaart staan, een verrukkelijk romig toetje, al dan niet met kersen. De nieuwste hit voor op de boterham is speculoospasta, met de smaak van gebrande suiker en een zachte, romige textuur. De pasta is bezig met zijn opmars naar het noorden: hij is al in een aantal Nederlandse supermarkten te vinden. Het proberen waard.