De wieg van Jeanne Marie-Madeleine Demessieux stond aan de Rue Henri-René te Montpellier. Daar ziet ze op 14 februari 1921 het levenslicht. Ze begint haar studie op het conservatorium in haar geboorteplaats en behaalt hier in 1932 de Premier Prix voor orgel en piano. Na haar verhuizing naar Parijs studeert ze aan het Conservatoire National, tegelijk met onder anderen Rolande Falcinelli, Pierre Cochereau, Jehan Alain en Suzanne Chaisemartin. Marcel Dupré zal haar belangrijkste leermeester worden. „Zij is mijn gelijke wat spel, compositie en improvisatie betreft”, zegt hij van haar. Met haar eindexamen in 1941 wordt ze onderscheiden met de Prix d’Excellence voor orgel en een tweede prijs voor compositie.Op voorstel van Dupré wordt Demessieux op 12-jarige leeftijd benoemd tot organiste van het nieuwe orgel in de eveneens nieuwe Eglise du Saint Esprit aan de Avenue Daumesnil in Parijs. Hier, en vanaf 1962 op het orgel van de Madeleine, groeit ze uit tot een kunstenares van formaat. In 1950 wordt ze docent aan het conservatorium van Nancy. Twee jaar later verruilt ze deze post voor het docentschap aan het Conservatoire Royal van Luik. Jonge organisten uit de gehele wereld trekken naar Luik om door Demessieux te worden onderwezen.

Concertreizen
In 1946/47 debuteert Jeanne Demessieux met legendarisch geworden recitals in de Salle Pleyel, een van de belangrijkste concertzalen van Parijs. Ze speelt literatuur uit het hoofd en improviseert in een serie van twaalf concerten op speciaal voor haar gemaakte thema’s van diverse componisten, onder anderen van Maurice Duruflé. Kort daarna is ze in de Westminster Abbey in Londen, waar ze een vierdelige orgelsymfonie improviseert op thema’s van Londense critici. Vele buitenlandse tournees volgen: Lissabon, Edinburgh, Florence, Oslo en Salzburg. In 1953, 1955 en 1958 maakt ze concertreizen door de Verenigde Staten van Amerika. Alleen al in Europa geeft ze meer dan 600 concerten.

In 1949 speelt ze voor het eerst in Nederland op het orgel in de Pieterskerk te Leiden. Ds. A. J. Kret, destijds voorzitter van de Stichting Orgelcentrum, schrijft daarover: „Ze speelt Bach’s grote g-moll in een tempo en met een precisie als voor onmogelijk werd gehouden op dat zware Hagerbeer-orgel. En het was niet alleen de sensatie van het geraffineerde pedaalspel op uiterst hoge hakjes, maar ook het adembenemende van het alles waarvan iedereen sprak: spelen zonder een blad muziek. Daar bovenuit ging nog haar verbluffende vermogen om haar gehoor aan te spreken, mee te nemen in de bedoeling van de compositie. Wie weet niet meer van het razende tempo in Widors Toccata uit de Vijfde Symfonie? Zelfs zo’n stuk -eigenlijk niet te spelen op een barokorgel- kwam overeind als een stuk levende liturgie.”

In 1950 volgt een uitgebreider tournee in Nederland met onder meer haar eigen composities, afgesloten met een improvisatie. In de eerste week van juli 1965 is ze er weer met vijf concerten in één week. Ooggetuige Pieter Baak schrijft daarover in De Orgelvriend: „Haar spel was een ware sensatie wegens haar geperfectioneerde techniek, persoonlijke voordracht en enorme geheugen. Ze speelde geheel uit het hoofd, terwijl ze de registratie doorgaans zonder assistentie verzorgde.”

Jos van der Kooy, gevraagd naar organisten die hem nog steeds fascineren: „Op iemand als Jeanne Demessieux raak ik nooit uitgeluisterd. Die wist hoever ze kon gaan. Dat is moedig orgelspel, daar gaan m’n haren -voor zover ik die nog heb- recht van overeind staan.”

Toetsenacrobaat
Mijn haren gaan recht overeind staan bij het zien van de beelden en het beluisteren van de dvd waarop de Fransman Maxime Patel alle orgelwerken van Jeanne Demessieux speelt op het honderd stemmen tellende Jannorgel (1982-1989) in de basiliek te Waldsassen. In twee uur tijd komen de 37 orgelwerken van Demessieux voorbij. Van de eerste, Nativité opus 4, dat dateert uit 1943/44, tot de laatste, Prélude et Fugue en Ut Opus 13, uit 1965. Daartussen prijken Six Etudes, 7 Méditations sur le Saint-Esprit, Tryptyque, 12 Choral-Préludes, Te Deum en Répons pour les Temps Liturgiques.

Nativité is volgens Patel niet aan een bepaald instrument ontstaan. Toen Dupré het manuscript van zijn leerling zag, zei hij dat ze er geen noot meer in mocht veranderen. De Six Etudes zijn volgens Patel geboren aan de klavieren van haar huisorgel en door haar voorgespeeld aan het huisorgel van Dupré in Meudon. Het Te Deum is geïnspireerd door een improvisatie op het orgel in de St. John te New York en haar laatste werk op haar huisorgel van Roethinger.

Patel heeft alle orgelwerken van Jeanne Demessieux ingedeeld naar moeilijkheidsgraad. Eenvoudig te spelen werken komen niet voor. Het is allemaal halfzwaar, zwaar, zeer zwaar en nog zwaarder dan zwaar. De Six Etudes zijn nauwelijks te spelen. Het is werkelijk ongelooflijk hoe Maxime Patel die als een toetsenacrobaat schijnbaar moeiteloos tot klinken brengt. Het is ongetwijfeld niet iedereen gegeven dat te evenaren.

Mede n.a.v. ”Jeanne Demessieux - Complete Organ Works”. Maxime Patel at the Jann-Organ of the Stiftsbasilika Waldsassen. DVD FUGO025; € 22,50.

Stephen Tharp

De New Yorkse organist Stephen Tharp geeft op dinsdag 11 november een herdenkingsconcert waarin hij werken speelt van Jeanne Demessieux op het Marcussenorgel in de Laurenskerk te Rotterdam. Tharp begint met een transcriptie van Demessieux van het befaamde Funérailles van de pianovirtuoos Franz Liszt. Hij vervolgt met het devote Ave Maria van haarzelf. Van de Twelve Chorale Preludes programmeert hij er vijf. Slotstuk van de avond is de befaamde virtuoze bewerking van Demessieux op het aloude thema Te Deum. Tijdens de avond zullen ook werken van Olivier Messiaen en Marcel Dupré ten gehore worden gebracht.

Het concert, georganiseerd door de Stichting Vox Humana, begint om 20.15 uur. De toegangsprijs bedraagt 15 euro.

stichtingvoxhumana.nl.