Verplichten kan Julia Sebastian haar dochter niet. „En na 35 lesuren ga je niet nog eens uit eigen beweging naar godsdienst.” De persvoorlichtster van Pro Reli weet waar ze het over heeft. Ze had graag gezien dat haar dochter van veertien naar dit bijzondere lesuur zou gaan, maar religie telt in Berlijn niet mee voor het rapport, dus hoeven scholieren er niet naartoe.Berlijn is een van de weinige Duitse deelstaten waar godsdienst geen normaal schoolvak is. Berlijnse scholieren kunnen aangeven of ze wel of geen levensbeschouwelijk onderwijs wensen en zo ja, van welke overtuiging. De verschillende geloofsgemeenschappen verzorgen de lessen. De staat betaalt vervolgens 90 procent van de kosten. De scholieren nemen echter op basis van vrijwilligheid deel en het vak telt ook niet mee voor het rapport. De evangelische en de humanistische gemeenschap trekken de meeste scholieren.

Sinds twee jaar loopt de deelname aan de vrijwillige lesuren godsdienst op de middelbare scholen ook nog eens sterk terug. In 2006 voerde Berlijn ethiek in als verplicht vak voor alle scholieren van het voortgezet onderwijs. „We zijn niet tegen ethiek als vak, maar Berlijn moet eens erkennen dat religieus leven en handelen een menselijke basisbehoefte is dat als vak een plaats op school verdient, net als in de rest van Duitsland”, meent Christoph Lehmann.

De veertiger Lehmann zette zich als rooms-katholieke West-Berlijnse adolescent al in voor religie op zijn school. Tevergeefs. Nu, na dertig jaar, probeert de advocaat en voormalig CDU-politicus met het door hem in het leven geroepen Pro Reli heel Berlijn voor zijn overtuiging te winnen.

In vier maanden tijd moet Lehmann zo’n 170.000 handtekeningen zien te verzamelen. Lukt dat, dan moet de stad Berlijn een referendum organiseren over het voorstel van Pro Reli: een verplicht keuzevak ethiek en religie vanaf de eerste klas van de lagere school. Scholieren moeten dan een van beide kiezen.

Van giften kan Lehmann in ieder geval drie medewerkers betalen. In het relatief kleine team werken professionals. Toch steunt Pro Reli vooral op de ruim 1000 vrijwilligers in de christelijke gemeenschappen die de straat op gaan en de lijsten in de kerken leggen. Ook in de synagogen en in de moskeeën van de Turks-islamitische Ditib kunnen bezoekers hun krabbeltje zetten.

De toestemming van de rechter aan de Islamitische Federatie in 2002 om religieus onderwijs op basisscholen aan te bieden was een van de aanleidingen voor het linkse stadsbestuur om ethiek in te voeren als schoolvak. Volgens de Berlijnse Senaat is de federatie een organisatie met extremistische tendensen. De grote behoefte aan het vak ethiek werd nog eens benadrukt toen enkele scholieren de eerwraak begin 2005 van een Duits-Turkse jongen op zijn eigen zus verdedigden.

„Met een verplicht vak ethiek willen we de kinderen met een islamitische achtergrond een breder ethisch fundament geven”, stelt de Berlijnse onderwijswoordvoerder Kenneth Frisse. „Wanneer religie ook als regulier vak in het curriculum wordt opgenomen, zou Berlijn ook zeggenschap krijgen over wie er voor de klas staat. Maar wanneer confessionele groepen onder elkaar blijven, bestaat het gevaar dat vooroordelen over de anderen niet opgeruimd, maar integendeel worden versterkt”, keurt Frisse die mogelijkheid af.

„Fout”, vindt Pro Relivoorzitter Lehmann. „Het vak religie kan bij uitstek het bindmiddel zijn in een multiculturele samenleving. Juist in een stad als Berlijn, waar bijna de helft van de scholieren een buitenlandse achtergrond heeft.” Dat vinden ook de voorstanders van het verplichte vak ethiek. Hoe komen de Berlijnse jongeren met zo een diverse achtergrond anders met elkaar in gesprek? Een grote meerderheid van de Berlijners is bovendien confessioneel ongebonden.

Lehmann meent echter dat de meeste jongeren het gereedschap missen om zinvol over ethische zaken te discussiëren. Zijn credo is dat jongeren eerst moeten weten op welke basis hun eigen levensbeschouwelijke achtergrond stoelt, om gefundeerd over morele thema’s in gesprek te gaan met leeftijdsgenoten die een andere levensbeschouwing aanhangen. „Je religieuze overtuiging moet gepaard gaan met kennis. Dat voorkomt fanatisme. Tolerantie is in elke religie aanwezig.”

In de huidige opzet voor het vak ethiek komt religie er volgens Lehmann bekaaid van af: „Het leerplan voorziet in twintig uur religie, verdeeld over vier jaar. Het jodendom en de islam worden niet eens genoemd. In ons voorstel is er genoeg ruimte voor gemeenschappelijke religieoverstijgende uren.” Volgens opiniepeilingen kan Pro Reli op steun van meer dan de helft van de bevolking rekenen, inclusief die van prominenten zoals de sociaaldemocratische vicevoorzitter van het Duitse parlement, Wolfgang Thierse.

Berlijn dankt zijn bijzondere status aan de zogenaamde Breemse Clausule in de grondwetstekst van 1949. Deze clausule vrijwaarde deelstaten van een verplicht vak godsdienst wanneer ze dat zelf al anders in een schoolwet hadden geregeld. Op last van de Russen werd religie uit de Berlijnse schoolwet van 1948 gelaten.