Moskou, een overwinning met een nasmaak
De gijzeling is voorbij, wat rest is chaos en verwarring. De autoriteiten presenteren de bevrijdingsactie als grote overwinning. Door de snel toegenomen mediacensuur is er nauwelijks kritiek te horen op de afhandeling van de actie. Maar de bevolking is deels ontgoocheld en voelt zich onveiliger dan ooit.
Larissa legt samen met haar twee kinderen drie anjers neer nabij het ontzette theater aan de Oelitsa Melnikova. „Ik heb verder niets met de gijzeling te maken gehad”, vertelt ze zachtjes. „Maar ik wil mijn kinderen laten weten wat terreur is en in wat voor land wij leven.”
Larissa is net als de meeste Russen ontzet over wat er gebeurd is het afgelopen weekend. De samenleving lijkt verdeeld als het aankomt op het oordeel over de bestorming. Mensen van wie de gegijzelde familieleden de actie hebben overleefd, beoordelen deze unaniem als positief.
„Het is een ware heldendaad”, meent Misja die nabij stadsziekenhuis no. 13 op de vrijlating van een familielid wacht. „Ik heb beduidend meer geloof gekregen in de autoriteiten. En vooral Poetin ben ik zeer gaan waarderen.”
Ook aanwezigen bij veteranenziekenhuis no.1 aan de Oelitsa Melnikova menen dat de bestorming de enige manier was om de gijzelingsactie op te lossen. „Ze hadden anders de heleboel opgeblazen”, zegt Irina.
Maar mensen wier familieleden zijn omgekomen of worden vermist, hebben beduidend minder waardering voor de actie. „Ze hadden moeten blijven onderhandelen, zodat er geen bloedige afloop zou zijn geweest”, aldus een van hen, die anoniem wil blijven. Vooral nu langzaam maar zeker in Rusland zelf bekend raakt dat de elitetroepen een dodelijk gifgas hebben gebruikt, groeit ook onder de niet direct betrokkenen de kritiek op de bevrijdingsactie.
Maar in de Russische media is deze kritiek nauwelijks terug te vinden. Nadat president Poetin afgelopen vrijdag in een speciale bijeenkomst met de fractieleden van de Doema heeft geëist dat de Moskouse politiek met een eensgezinde mening naar buiten komt, valt er nauwelijks meer een kritisch woord te beluisteren op de Russische radio en televisie.
Het persministerie heeft zijn controle op de Russische media opvallend versterkt. Al vorige week vrijdag trok het de zendmachtiging van het televisiestation Moskovia in. Het zou „inadequate informatie” uitzenden over de gijzelingsactie.
Ook de website van de kritische Radio Echo Moskvy werd tijdelijk gesloten. En de radio-uitzendingen kregen een laatste waarschuwing over het uitzenden van interviews met de gijzelnemers. In de nacht van de bestorming viel de zender zelfs even uit. Was dat toeval? NTV werd verboden het enige in het belegerde theater afgenomen interview, met de gijzelleider Movsar Barajev, te vertonen. De zender beperkte zich tot het tonen van beelden.
De eerste dagen van de gijzelingsactie kregen voorstanders van onderhandelingen in de oorlog met Tsjetsjenië nog ruime aandacht in de pers. Nogal wat politici spraken zich opeens openlijk uit voor toenadering.
Maar sinds de bestorming zaterdagochtend zijn ze vrijwel verdwenen. Hun plaats is ingenomen door voorstanders van de harde lijn: de oorlog in Tsjetsjenië moet worden voortgezet en vormt een onderdeel van de strijd tegen het internationale terrorisme.
Ook is er veel aandacht voor voormalige medewerkers van de veiligheidsdiensten. Zij prijzen de bestorming in alle toonaarden. „De operatie was van uiterst hoog niveau en is op zeer professionele wijze uitgevoerd”, aldus Doemalid Michail Krisjankov. „Deze actie was noodzakelijk, en onmogelijk zonder het gebruik van gas.”
Dat er bij de bestorming meer dan 100 gijzelaars aan de gevolgen van gasvergiftiging zijn bezweken, wordt door de meesten via een kille kansberekening gerelativeerd. „Dat betekent nog steeds dat meer mensen het hebben overleefd dan wanneer we niet hadden ingegrepen”, luidt de bijna unanieme reactie.
Vooral Poetin wordt door de hardliners geprezen voor zijn standvastigheid. In zijn toespraak zaterdag voor de Russische natie liet de president duidelijk weten niet te zullen zwichten voor het Tsjetsjeense geweld. Analisten zijn ervan overtuigd dat het Kremlin zich opmaakt voor een harder optreden in de afvallige republiek.
Zelfs TV-S, een van de weinige relatief onafhankelijke Russische televisiestations, is overstag gegaan voor de harde lijn. In een interview afgelopen weekend betitelde een politica de zich als pacifistisch afficherende mensenrechtenorganisaties als „verraders van de president” vanwege hun verzoenende houding jegens het Tsjetsjeense verzet. De interviewer vertelde openlijk aan de kijkers dat hij het geheel met haar eens was.
De als kritisch bekendstaande journalist Jevgeni Kisjelov liet zich zondagavond in zijn wekelijkse analytische televisieprogramma Itogi opvallend mild uit over het nieuws dat de Russische elitetroepen tijdens hun actie gifgas zouden hebben gebruikt. „Honderdzestien gijzelaars zijn overleden aan de gevolgen van gasvergiftiging”, herhaalde Kisjelov verscheidene keren, zonder dieper in te gaan op de materie. Normaal gesproken zou de door de wol geverfde journalist zijn kritiek niet onder stoelen of banken hebben gestoken.
De hele gasdiscussie lijkt bewust uit de Russische media te worden gehouden. Ook de kranten van de afgelopen dagen houden zich op de vlakte. Alleen de Kommersant graaft wat dieper. Volgens de toonaangevende zakenkrant zou het om een nieuw ontwikkeld wapen gaan dat is uitgetest in het kader van de internationale anti-terroristische acties.
Opvallend is dat vrijwel alle kranten benadrukken dat het Westen nauw betrokken was bij de actie en deze volledig zou hebben ondersteund. Maar over de kritiek uit het Westen op de toepassing van het vermeende gifgas valt weinig te lezen. Ook de chaotische wijze waarop de Russische autoriteiten met de slachtofferopvang omgaat, krijgt mondjesmaat aandacht.
Het is vooral Radio Echo Moskvy die in haar programma’s ingaat op het mensonterende verloop van de opvang van familieleden van de vrijgelaten gijzelaars. De televisiezenders daarentegen doen overkomen alsof alles goed geregeld is. Terwijl de commerciele zenders Ren TV, NTV en TV-S nog wel uitgebreid stilstaat bij de situatie van de vrijgelaten gijzelaars, richten de staatszenders RTR en ORT zich vooral op de bestorming zelf en de harde maatregelen die nu genomen moeten gaan worden tegen het terrorisme.
Maandag was er een officiële dag van rouw afgekondigd. Maar van meer dan de helft van de dodelijke slachtoffers is nog steeds niet de identiteit vastgesteld. En in het ziekenhuis mogen de vrijgelaten gegijzelden nog steeds geen bezoek ontvangen. Daarom wachten er nog familieleden, in de hoop op een gegeven moment toch binnengelaten te worden.
„Zo gaat dat altijd bij ons”, zegt Dima, die al een paar dagen bij een van de ziekenhuizen wacht. „Dat zal nooit veranderen, onze overheid heeft nu eenmaal weinig met de gewone bevolking op.” Oleg, die speciaal uit Siberië is komen overvliegen om zijn zoon te komen afhalen, zegt alleen nog maar in God te geloven. Van de overheid valt volgens hem al jaren niets te verwachten.
Velen menen dat Rusland een onzekere toekomst tegemoet gaat. „We zijn gewaarschuwd dat we voorlopig niet met onze scholieren op excursie moeten gaan of massabijeenkomsten moeten bijwonen”, vertelt onderwijzeres Maria Pavlova. „Ook de komende vakantie moeten de kinderen zoveel mogelijk thuisblijven, ik vind dat een angstig toekomstbeeld.”
Het feit dat de meeste Russische televisiezenders de afgelopen dagen vooral oude Sovjetfilms -veel over de Tweede Wereldoorlog- hebben uitgezonden is een teken aan de wand dat de Russische autoriteiten de bevolking voorbereid op een nieuwe oorlog tegen een gemeenschappelijke vijand. In dergelijke situaties is niemand gediend met kritische discussies over de zin van oorlog en geweld. Die ondermijnen immers alleen maar het moraal.