De werkkamer van Barth ziet uit op de binnenstad van Goes. Statige torens van verschillende kerken warmen zich in zacht morgenlicht. Op het bureau ligt een folder van Barths hand: ”Langs verdwenen kerken in de Goese binnenstad”.De titel wekt wat bevreemding. Kerkhistorische routes zijn trendy, zeker. VVV’s en burgerlijke gemeentes doen goede zaken op dit gebied - ook met mensen die de binding met het instituut kerk al lang geleden verloren. Maar wat levert een tocht op langs gebouwen die er niet meer staan? Met archiefmateriaal sprokkelde Barth gegevens bijeen over negentien gebouwen en legde zo de wortels van kerkelijk Goes bloot. Ook de bevindelijke. Aanleiding voor de route is het Jaar van het Religieus Erfgoed.

De kerkelijke thuisbasis van de archivaris en het beginpunt van de route is de Grote of Maria Magdalenakerk. „Een gebouw vol geheimen”, zegt Barth mysterieus. „Af en toe geeft het er één prijs.”

Maar eigenlijk is de Grote Kerk, uit 1423, geen goede start voor een route langs verdwenen kerken. Zij staat er immers nog. In al haar glorie.

De Afscheiding werd in Zeeland in gang gezet door ds. H. J. Budding, een naam die steeds weer opduikt tijdens de rondgang door de Goese binnenstad. Iedereen kent wel een verhaal dat blijk geeft van zijn eigenzinnigheid. Zo liet hij zijn gemeente een psalm of lied opnieuw zingen omdat de zang hem de eerste keer niet aanstond. Ter hoogte van de Wijngaardstraat -een van de oudste straten van de Zeeuwse stad- gaf ds. Budding vanaf 1836 leiding aan de afgescheidenen. Dit gebeurde in de turfschuur van bakker De Jonge. Drie jaar later scheurde de gemeente. Een deel vertrok en verbouwde de voormalige zeepziederij De Weerelt tot kerk, eveneens in de Wijngaardstraat. Zij vormde de christelijke afgescheiden gereformeerde kerk.

Proces-verbaal
De overige leden kerkten nog twaalf jaar in de schuur. De overheid nam maatregelen tegen de destijds „ongeoorloofde godsdienstoefeningen” in de turfschuur, staat in de folder te lezen. De „commissaris der politie” kwam regelmatig binnen om proces-verbaal op te maken. „Eenmaal kwam hij schreeuwend binnen: Budding, Budding, staak deze onwettige vertoning.” De predikant maakte eerst zijn gebed af en de politieman sprak de legendarische woorden: „Budding, hoe is je naam?”

De Wijngaardstraat is nu vooral rijk aan woningen en een enkele winkel. Voor het raam van een tattooshop toont een papier voorbeelden van tatoeages. Even verderop, in de Magdalenastraat, stopt Barth voor een restaurant. Brasserie d’Anvers. Waar fijnproevers „Belgisch genieten in een bourgondische sfeer”, kwam in 1868 en 1869 de gereformeerde gemeente onder het kruis bijeen. Deze gemeente bestond drie jaar en ging vervolgens samen met de christelijke afgescheiden gemeente op in wat later de gereformeerde kerk ging heten.

De gemeente van ds. Budding -de vrije evangelische gemeente- verhuisde in 1851 van de schuur naar een kerkje in de Stoofstraat. Het zeventiende-eeuwse pandje staat er nog. Het huisnummer ontbreekt.

„Eerst maar eens een volksverhaal ontzenuwen”, zegt de archivaris. „Een van de legendes rondom ds. Budding is dat hij op deze plaats preekte voor honderden mensen. Maar kijk eens naar de grootte van het pand?” Hij zwijgt veelbetekenend.

Idyllisch straatje
De geschiedenis van de gereformeerde gemeente in Goes begint in 1871, in een woning in de Mattheus Smallegangesbuurt. Een groepje mensen dat niet kan instemmen met de fusie tussen de christelijke afgescheidenen en de kruisgemeente gaat hier kerkdiensten houden en sluit zich niet lang daarna aan bij de ledeboerianen. Het gemeentearchief bezit maar één foto van dit pandje. Het staat uiterst links in een idyllisch straatje. Bomen voor de huizen, gordijntjes voor de ramen. Op de achtergrond verheft zich de molen van Goes.

De straatnaam is er nog steeds, de huizen van weleer gingen tegen de vlakte. Ook het tweede gebouw van de gereformeerde gemeente, het ”kerkje tussen de twee poorten”, officieel Beth-El, bestaat niet meer. Tot 1953 deed het dienst als gebedshuis, daarna degradeerde het tot opslagruimte. Sloop volgde in de jaren tachtig. De pastorie die in 1907 in dezelfde buurt, aan de J. A. van der Goeskade, verrees, staat er nog wel. J. Fraanje, toen nog oefenaar, keek er vanaf 1909 uit over het havenwater.

Het zoontje van ds. C. Groeneweg legde in 1889 de eerste steen van Beth-El. „Veel later kwam hij nog eens terug om een kijkje te nemen bij het kerkgebouw”, zegt Barth. „Als kermisexploitant.”

Kant en klare routes voor pelgrims

Tsjerkepaad, Kerken in Zicht, Menno Simonsroutes: het wemelt van de kerkhistorische routes in Nederland. De hernieuwde interesse in kerk en cultuur zorgt voor een hausse aan initiatieven. Het Jaar van het Religieus Erfgoed versterkt de trend.

De paden op, de kerken in, propageert de NCRV, evenals ruim dertig jaar geleden. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw stuurde de omroep „duizenden nieuwsgierigen” op zaterdag langs kerkgebouwen en andere monumenten in Nederland. De NCRV pakt de draad weer op en organiseert dit jaar twee tochten. Eén op Walcheren, één in ’s Hertogenbosch. Alleen de naam veranderde – ”Kerkepad” is nu ”Kerken in Zicht”.

In tal van plaatsen staan kerken, kloosters en kapellen open voor publiek. In het Limburgse Valkenburg voeren acht wandelroutes langs ”heilige huizen”, Middelburg kent een ”kerkenpad”, in Dongen gaan leerlingen uit groep 8 met een schatkaart op stap. Het is maar een kleine greep uit het grote aanbod.

Bij uitgeverij Den Hertog verscheen onlangs ”Op zoek naar Sporen”, een gids met zes stadswandelingen langs sporen uit de kleine kerkgeschiedenis. „Met een hoog en smal formaat, zodat het mooi in de binnenzak past”, licht redacteur Adriaan Bouman van de uitgeverij toe. Hij kent niet veel voorbeelden van volledig uitgestippelde tochten. „Wel kerkhistorische gidsen, maar geen kant en klare routes zoals deze.”

Bouman bespeurt niet zo zeer hernieuwde aandacht als wel „continue belangstelling” voor de kerkgeschiedenis. „Je ziet dat aan het succes van een blad als Oude Paden. Wel verandert het karakter van onze uitgaven. Omdat de grote namen allemaal beschreven zijn, richten wij ons op het gezelschapsleven, en daarmee op de gewone man, de vrouw ook. Dat brengt de kerkgeschiedenis dichter bij huis en geeft herkenning. Mensen zeggen: „Zo leefde oma”, of: „Dat hoor ik van vader ook.””

Friese dorpsgezichten en de doopsgezinde Menno Simons inspireerden uitgeverij Buijten & Schipperheijn tot de ”Menno Simonsroutes. Wandel , fiets en autotochten in een rijk cultureel erfgoed”. Of eigenlijk de Stichting Doopsgezinde Monumenten in Friesland, de opdrachtgever. De gids ligt vers in de winkel en is, aldus de achterflap, ook geschikt voor niet pelgrims.

De uitgeverij bracht haar twee aandachtsgebieden, de levensbeschouwelijke en de toeristische, samen in de gids. Ze speelt hiermee niet speciaal in op een trend, zegt uitgever Guido Sneep. „Al zie ik ook wel dat de belangstelling voor religieus erfgoed groter is dan vijf of tien jaar geleden. In de verkoopprognose houd je daar rekening mee.”