Vozvrasjtsjenije is een van de vele organisaties die betrokken zijn bij aidsvoorlichting en preventieactiviteiten van de Nederlandse afdeling van Artsen zonder Grenzen in Rusland. Centraal staat de overdracht van de kennis en ervaring over HIV en aids die eerder is opgedaan in Nederland en andere West-Europese landen.

Zaterdag –op de Wereldaidsdag– droeg Artsen zonder Grenzen na vijf jaar haar activiteiten officieel over aan een nieuwe Nederlandse organisatie: Aids Foundation East-West in Moskou. Eigenlijk is er alleen maar sprake van een naamsverandering. Dezelfde mensen blijven in hetzelfde gebouw aan dezelfde projecten werken.

Verontrusting
„Artsen zonder Grenzen is formeel een medische noodorganisatie”, legt vice-directeur van East-West, Murdo Bijl, in zijn kantoor in Moskou de verandering uit. „Onze activiteiten waren inmiddels ver buiten dat mandaat gegroeid. Wij beperkten ons lang niet meer tot medische hulp. Vandaar een aparte organisatie. Want het werk moet doorgaan, HIV en aids zijn hier gigantisch uit de hand aan het lopen.”

Volgens de meest recente gegevens telt Rusland 160.000 geregistreerde HIV-gevallen. Maar volgens aids-onderzoekers kun je dit getal met gemak met de factor vijf vermenigvuldigen en gaat het al om een kleine miljoen. Veel gevallen zijn volgens hen niet geregistreerd.

Het is vooral de snelheid van de groei die grote verontrusting oproept. Er is jaarlijks sprake van een verdubbeling. De Russische vice-minister van Volksgezondheid, Gennadi Onisjtsjenko, spreekt van 10.000 nieuwe gevallen per maand. Dr. Valentin Pokrovski, hoofd van het Russische Aids Onderzoekscentrum, voorspelt voor 2005 5 miljoen met HIV besmette Russen op een bevolking van 145 miljoen zielen.

„Als er niets gebeurt zullen er op korte termijn meer dan een miljoen Russen aan de gevolgen van aids sterven”, meent Bijl. „En behalve dat dit een menselijk drama is, heeft dit ook desastreuze sociaal-economische gevolgen voor Rusland. In zeer korte tijd zal een aanzienlijk deel van de beroepsbevolking wegvallen. Volgens de Wereldbank zal daardoor het binnenlands bruto product al in 2005 met meer dan een procent afnemen. De CIA heeft gewaarschuwd voor verstrekkende gevolgen voor de veiligheid in de regio.”

Bijl meent daarom dat het Westen zich veel meer zorgen moet maken om het HIV-probleem in Rusland. „Op dit moment zijn er eigenlijk maar drie landen die zich actief met de HIV- en aidsproblematiek in Rusland bemoeien. Dat zijn Engeland, Canada en Nederland. Ons land heeft vanaf het begin af aan meegewerkt aan de activiteiten van Artsen zonder Grenzen in Rusland. Ook nu weer is de Nederlandse overheid naast de Open Society en Artsen zonder Grenzen de belangrijkste sponsor van de activiteiten van East West.”

Mediacampagne
Het is allemaal ook wel erg snel gegaan in Rusland. Nog maar tien jaar terug beweerden de Russische autoriteiten dat aids een typisch decadente westerse ziekte was die ’vreemd’ zou zijn aan het socialistische systeem. Toen Artsen zonder Grenzen in 1996 met activiteiten in Rusland begon, was er daarom nog heel wat onbekendheid en onwil rondom HIV en aids.

„Onze eerste mediacampagne in 1997 riep nogal wat weerstand op onder het conservatievere deel van de bevolking”, herinnert Tanja Gretsjoechina zich. Zij is hoofd van de medicampagnes bij East West. „Onder de leuze ”Veilige seks, mijn keuze” brachten wij radio- en televisiespotjes waarin wij de kijkers bewust maakten van de samenhang tussen het zonder condoom vrijen en het oplopen van het HIV-virus. Ook verspreidden we brochures en maakten we reclame op bussen en in de metro. Het stadsbestuur van Moskou heeft de reclame op autobussen op een gegeven moment verboden. Het ontving teveel klachten van de bevolking.”

Inmiddels zijn de meeste Russen volgens Gretsjoechina gewend geraakt aan de ”vrij veilig” mediacampagnes, die geheel naar Nederlands voorbeeld zijn opgezet. „Maar we hebben ze wel aan de Russische mentaliteit aangepast en wat zachter gemaakt. We hebben bijvoorbeeld in de spotjes al snel gekozen voor cartoons en niet voor echte mensen. Dit bleek effectiever bij ons.”

In tegenstelling tot de meeste andere landen is de belangrijkste oorzaak van de verspreiding van HIV in Rusland niet onveilige seks, maar harddrugsgebruik. Volgen aids-deskundigen is maar liefst 90 procent van de besmettingen hieraan toe te schrijven. Vandaar ook dat Artsen zonder Grenzen zich al vrij snel op deze doelgroep is gaan richten. Samen met onder meer het Nederlandse Trimbos Instituut zette zij voorlichtingsprojecten en spuitinwisselprojecten op.

Maar op drugs ligt in Rusland een nog groter taboe dan op seks. Volgens Bijl erkennen de meeste overheidsfunctionarissen wel dat dit de belangrijkste oorzaak van de verspreiding van HIV is, maar durft niemand de politieke verantwoordelijkheid op zich te nemen om dit openlijk te zeggen. „Toch hebben we inmiddels in meer dan vijftig regio’s spuitinwisselprojecten opgezet die goed lopen. Maar mediacampagnes op dit gebied liggen nog heel gevoelig en zijn niet mogelijk.”

Wel grote vooruitgang heeft Bijl geboekt met voorlichting en preventieve gezondheidszorg in de Russische gevangenissen, waar meer dan een miljoen mensen zitten opgesloten. „We hebben daar veel tijd ingestopt. We zijn met lokale overheden, gevangenisdirecteuren en artsen om de tafel gaan zitten. Op een gegeven moment hebben we ze in contact gebracht met Nederlandse en andere Europese counterpartners. Na lange onderhandelingen hebben we gezamenlijk een project opgezet dat nu inmiddels in acht gevangenissen in verschillende regio’s draait.”

Tekort aan geld
Kern is de gevangenen kennis over te dragen over persoonlijke hygiëne. Aan de hand van brochures, een video en persoonlijke gesprekken wordt ze geleerd hoe drugs te spuiten en seks te hebben zonder met HIV besmet te raken. Bovendien leren ze een tolerantere houding aan ten opzichte van besmette medegevangenen.

Bijl is zelf regelmatig bij de cursussen aanwezig geweest en toont zich er heel enthousiast over. „Dat zijn hele gezellige momenten. De gevangenen vinden het fantastisch. En niet alleen omdat het hun sleur onderbreekt. Ook omdat het ze een nieuw doel geeft. Sommigen zien het zelfs als hun missie de kennis weer over te dragen aan andere gevangenen.”

Bijl is niet optimistisch over de toekomst van HIV en aids in Rusland. Wel benadrukt hij dat het probleem is teruggebracht tot een financieel probleem. „Er is grote bereidheid onder de Russische autoriteiten om het probleem aan te pakken. Ook de kennis is inmiddels volop aanwezig. Maar het grote struikelblok blijft het structurele tekort aan geld. Daarom hoop ik dat het snel lukt om dit probleem op de politieke agenda van de Europese Unie te krijgen. Want de HIV-epidemie in Rusland vormt een groot sociaal-economisch gevaar voor iedereen.”