J. C. van Loon (1951) promoveerde gisteren aan de Protestantse Theologische Universiteit te Kampen op het (Engelstalige) proefschrift ”De christologie van Cyrillus van Alexandrië. Mijlpaal op de weg naar Chalcedon”. Volgend jaar verschijnt er een handelseditie van.Cyrillus van Alexandrië (ca. 378-444) was monnik en patriarch van Alexandrië. In de literatuur is vaak geschreven dat de formule ”één geïncarneerde natuur van het Woord van God” zijn visie op de persoon van Christus zou samenvatten. Hoewel deze formule in de werken van Cyrillus voorkomt, is hij volgens Van Loon een vreemd element. Zijn christologie is juist zogeheten ”difysitisch” (letterlijk: twee naturen): Christus heeft zowel een goddelijke als een menselijke natuur, maar Hij is één persoon. De ”miafysieten” hielden echter vast aan de formule dat er in Christus slechts één natuur was. Volgens Cyrillus mogen de twee naturen niet gescheiden worden, omdat dat tot twee personen zou leiden. Wel hecht hij waarde aan de onderscheiding. Cyrillus maakte bij zijn interpretatie van de formule gebruik van de analogie met de menselijke samenstelling. Evenals bij de mens de natuur van het lichaam en die van de ziel samenkomen en één menselijke natuur vormen, zo komen in Christus de goddelijke natuur en de mensheid samen om de ene geïncarneerde natuur van het Woord te vormen.

Chalcedon

De christologische benadering van Cyrillus was een voorbereiding op het concilie van Chalcedon (451), zegt Van Loon. Toen werd uitgesproken: „Wij belijden een en dezelfde Christus, de Zoon, de Heer, de Eniggeborene, die in twee naturen onvermengd, onveranderd, ongedeeld, ongescheiden geopenbaard is. Het onderscheid van de naturen wordt door de vereniging geenszins opgeheven, maar het eigen karakter van elke natuur wordt bewaard, en beide verenigen zich tot één persoon. Wij belijden niet een Christus die in twee personen verdeeld of gescheiden is, maar één en dezelfde eniggeboren Zoon van God, de goddelijke Logos, de Heer, Jezus Christus.”

In de loop van de zesde eeuw leidden de christologische geschillen ertoe dat de miafysieten zich afscheidden van de rest van de kerk. Hun geestelijke erfgenamen, de oriëntaals-orthodoxen, hebben de afgelopen vijftig jaar oecumenische gesprekken gevoerd met de oosters-orthodoxen. Daarbij heeft men teruggegrepen op Cyrillus van Alexandrië, die door beide kerkfamilies als kerkvader wordt beschouwd.

Van Loon vindt het vreemd dat beide tradities zich op dezelfde kerkvader beroepen: „Er is wel eens gezegd dat de miafysieten het Griekse woord fysis (natuur) een andere betekenis geven: voor hen zou het hetzelfde zijn als ”persoon”. Zij grijpen terug op de eennatuurformule bij Cyrillus. Ik wil echter aantonen dat Cyrillus niet miafysitisch is maar difysitisch. Al gebruikte hij niet exact dezelfde formuleringen als Chalcedon, hij heeft ze wel voorbereid. Inhoudelijk zou hij zich geheel achter Chalcedon geschaard hebben, als hij dit concilie beleefd zou hebben.”

Het is betreurenswaardig dat de kwestie van een of twee naturen geleid heeft tot een kerkscheuring, stelt Van Loon. „De miafysieten zijn te vinden onder kopten en Armeniërs. Tot de difysieten, die Chalcedon aanvaarden, behoren de Oosters-Orthodoxe Kerk (Grieks, Russisch), de Rooms-Katholieke Kerk en kerken van de Reformatie, dus het overgrote deel van de christelijke kerk. In de Nederlandse Geloofsbelijdenis en de Heidelbergse Catechismus kom je duidelijk de formuleringen van Chalcedon tegen.”
Menselijk

Twintigste-eeuwse rooms-katholieke theologen (Karl Rahner en Piet Schoonenberg) vinden dat in bepaalde opvattingen aan de mensheid van Christus tekort wordt gedaan. Zij zoeken de wortels daarvoor in het neochalcedonisme en daarachter bij Cyrillus van Alexandrië.

Volgens Van Loon heeft Cyrillus met de notie dat het Woord aan Zijn vlees toestond zich „volgens Zijn eigen wetten te bewegen”, de mogelijkheid in zijn christologie ingebouwd om aan Christus’ mensheid het volle pond te geven. In de praktijk blijkt hij dat echter niet altijd te doen. „Hoewel niet geheel afwezig, speelt de menselijke wil van Christus een geringe rol in zijn geschriften. En diverse keren wordt het menselijke in Christus al te snel door het goddelijke verlost, met andere woorden: krijgt het vlees onvoldoende de gelegenheid om zich volgens de eigen wetten te bewegen.”

Dit komt bijvoorbeeld tot uiting in zijn behandeling van het „Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?” „Cyrillus laat hier niet genoeg ruimte aan het menselijke lijden van Christus aan het kruis. Hij begint met de Zoon van God, Die vrijwillig de menselijke natuur aanneemt. Cyrillus ontkent niet dat Christus honger, dorst en vermoeidheid kende. In mijn optiek is Cyrillus hierin niet ver genoeg gegaan: hij laat het gevoel van godverlatenheid van de mens Jezus Christus onvoldoende tot zijn recht komen, zoals dat wel gebeurt in het traditionele avondmaalsformulier.”

Van Loon benadrukt het belang van deze discussie voor de leer van de verlossing. „De christologie van Cyrillus staat in nauw verband met zijn verlossingsleer. Cyrillus stelt dat als Christus niet God én mens was, Hij ook niet de mens kon verlossen. Die gedachte vind je terug in de belijdenisgeschriften van de Reformatie. De terminologie in die tijd was ontleend aan de Griekse filosofie, maar bij de kerkvaders is er sprake van een evenwichtig gebruik ervan. We zouden in onze tijd andere uitdrukkingen gebruikt hebben. Dat neemt niet weg dat we ons moeten inleven in hun denken om onze plaats te kunnen weten in de levende traditie van de kerk.”