Gerben Heitink, emeritus hoogleraar praktische theologie aan de Vrije Universiteit, maakt zich zorgen om de toestand van de kerk in Nederland. Via zijn studie ”Een kerk met karakter” wil hij een tegenbeweging in gang zetten. Ondanks zijn scherpe analyse van kerk en maatschappij stelt zijn uiteindelijke oplossing echter teleur. Het boek van Heitink gaat over de kerk in Nederland, vooral de PKN. Er is reden tot verontrusting, want recente prognoses van het Sociaal en Cultureel Planbureau geven aan dat in 2020 de PKN nog maar 4 procent van de Nederlanders zal omvatten. Jaarlijks verlaten 65.000 mensen deze kerk. Dat zijn ingrijpende berekeningen en ontwikkelingen en er is nog geen enkel signaal dat het anders zal worden. De neergang van de kerk in Nederland gaat onverstoorbaar verder.

Heitink heeft moeite met die ontwikkeling. Hij beoordeelt „de huidige toestand van de kerk als ernstig.” Met zijn boek zou hij graag een tegenbeweging in gang willen zetten. Hij pleit voor een kerk met karakter. Heroriëntatie is een woord dat in dit boek vele malen wordt genoemd.

Heitink behandelt in een tiental hoofdstukken verschillende aspecten die voor de kerk belangrijk zijn. Zo geeft hij aandacht aan zaken zoals catechese, gemeentevorming, evangelisatie, organisatie en spiritualiteit. Heitink zoekt naar een hernieuwde vorm van kerk-zijn in de postchristelijke samenleving. Zijn boek is doortrokken van een verlangen naar een vernieuwde kerk die de uitdaging van de massale secularisatie weet te beantwoorden.

Twee derde van de mensen in Nederland voelt of vindt zichzelf religieus. In de optiek van de schrijver zou daar toch iets mee gedaan moeten worden. Recente rapporten van bijvoorbeeld de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid zouden wellicht tot bezinning kunnen leiden en mogelijk verkrijgt de kerk weer meer werfkracht in de samenleving. Op dit moment lijkt de kerk vooral iets te zijn voor het platteland en voor de ouderen. Dat zou anders moeten, aldus de schrijver.

Eerlijk
Het boek van Heitink is een belangwekkende studie. Vanuit recent onderzoek en literatuur wordt de situatie van de kerk in Nederland deskundig en goed toegankelijk beschreven. Wie wat wil weten over onze postchristelijke samenleving in relatie tot de kerk kan in dit boek veel vinden. Er wordt vrij uitvoerig stilgestaan bij de ontwikkelingen die de neergang van de kerk hebben bevorderd. Het proces van secularisatie wordt op persoonlijk, kerkelijk en maatschappelijk niveau in kaart gebracht. Leerzame bladzijden in dit boek. Sedert de jaren zestig van de vorige eeuw hebben zich fundamentele veranderingen voorgedaan die voor kerk en samenleving van grote betekenis zijn.

Het is ook een eerlijk boek. Heitink verbergt het falen van zijn kerk op geen enkele wijze. Eerlijk en duidelijk stelt hij de problemen aan de orde. Enkele citaten zijn wellicht illustratief. „De catechese is op veel plaatsen verschrompeld tot de laatste jaren van de basisschool. (…) Het gevolg is dat jongeren vanaf een jaar of twaalf kerkelijk (…) aan hun lot worden overgelaten. (…) De kerk wordt een gemeenschap van ouderen en sterft langzaam uit.” Ook wordt er iets gezegd over de prediking. „Preken duren in onze tijd meestal niet langer dan een kwartier.” En zo is er meer te noemen. Het maakt alles bij elkaar geen opwekkende indruk. Dat Heitink schrijft met een „besef van urgentie” is verklaarbaar.

Zonde en genade
Het boek stelt echter ook erg teleur. Wat is immers de remedie? Heitink wil terug naar de wortels van het christendom. In hoofdstuk 4 spreekt hij over „die Sache Jesu” en dat het de roeping is van de kerk om de persoon en het werk van Jezus te vertolken. Hier sluit hij aan bij mensen als E. Schillebeeckx en H. Berkhof. Hij wijst dan op allerlei stromingen en stemmen in het christelijke getuigenis. De Bijbel zou ons allerlei mogelijke vormen van christendom aanwijzen, zoals het paulinische christendom, het johanneïsche christendom et cetera.

De Drie-eenheid bijvoorbeeld betekent voor Heitink dat je „niet over Jezus kunt spreken zonder een relatie te leggen met God.” Dat Jezus de tweede Persoon is in het Goddelijke wezen, die Zijn leven (bloed) gaf tot betaling van de zonde, ontbreekt vrijwel geheel in dit boek. De tekst van Heitink doet mij hier sterk denken aan de nog immer actuele briefwisseling tussen dr. H. Berkhof en ds. G. Boer uit 1956. Ds. Boer (hervormd-gereformeerd) wees er toen op dat in de visie van Berkhof des mensen schuld voor God niet meer in zijn diepte aan de orde komt. En dat was nu juist het grote gebrek van de middenorthodoxie in de kerk van de jaren zestig.

Helaas moet dat van dit boek ook worden gezegd. De onopgeefbare noties van de christelijke boodschap (triniteit, verzoening door voldoening, twee naturen van Christus enzovoort) komen er helaas niet in voor. De woorden zonde en genade zijn er vrijwel niet in te vinden. De remedie wordt aangereikt vanuit een modern verstaan van de Heilige Schrift. En dat maakt het lezen van dit boek uiteindelijk toch tot een teleurstellende aangelegenheid. Voor de herleving van de kerk in Nederland zullen we om deze centrale noties niet heen kunnen. Er is slechts hoop als we weer zouden beginnen, met de kerk van alle eeuwen, luid en duidelijk te leren de rechtvaardiging van de goddeloze voor God. Helaas is die kerngedachte in dit boek niet te vinden.