Neem het vertrouwen weg en de boel stort in elkaar. Of het nu een huwelijk betreft of de economie. Enige scepsis ten aanzien van de bedoelingen of het gedrag van anderen is geoorloofd, maar voor het goed functioneren van een maatschappij bestaat een basale ondergrens waar beneden het onderling vertrouwen niet mag zakken.Wat dit betreft lijkt het met de Nederlandse samenleving de verkeerde kant op te gaan. Een teken aan de wand is het rapport dat de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) kortgeleden publiceerde. In het Parlementsonderzoek 2006 stelden twee onderzoekers, Andeweg (Leiden) en Thomassen (Twente), Tweede Kamerleden tal van vragen over het functioneren van het parlement en de relatie tussen politici en burgers.

Een van de conclusies: burgers wantrouwen niet alleen de politiek, maar politici wantrouwen ook de burger. Burgers zijn lastig, hebben weinig kennis van het bestuur, zijn amper geïnteresseerd in politiek en zijn meer gericht op hun eigen belang dan op het algemeen belang. Voor zover er een kloof bestaat tussen kiezer en gekozene, heeft die kiezer dat voor een belangrijk deel aan zichzelf te wijten, zo menen veel parlementariërs, van wie een groot deel steeds minder enthousiast wordt voor referenda en andere middelen van directe inspraak.

De scepsis van politici is voor een deel terecht. Burgers raken in onze hoogontwikkelde samenleving steeds mondiger, kritischer en ontevredener. Dat ook iemand als GroenLinkssenator Van der Lans zich onlangs in Elsevier klagend uitliet over de opkomst van „de scheldende burger” zegt iets over de ontwikkeling in de maatschappij.

„De staat is een zelfbedieningszaak geworden, waar de burgers langs de schappen lopen en bij de kassa zo weinig mogelijk proberen af te rekenen”, aldus de van de Eerste Kamer afscheid nemende parlementariër. „Het verlies aan zelfbeheersing is gigantisch”, constateert de vertegenwoordiger van een partij die ver doorgevoerde democratie voorstaat, maar die er persoonlijk aan twijfelt of de gekozen burgemeester wel zo’n goede gedachte is.

De vraag is of en hoe de politiek deze wapenwedloop van wantrouwen kan keren. Zij bereikt dat in elk geval niet als zij de beschuldigende vinger blijft uitsteken naar anderen. Naar de burger die het allemaal niet snapt en die zo lastig doet. Al is dat misschien nog zo waar. Zij bereikt dat evenmin als zij de zwartepiet legt bij de media, die een volstrekt verkeerd beeld van de politiek zouden schetsen. Al snijdt ook die kritiek zeker hout.

Het verbeteren van de wereld gaat iemand nog altijd het beste af als hij bij zichzelf begint. De omgeving van politici is weids en moeilijk te beïnvloeden. Maar aan het eigen gedrag valt wellicht iets te sleutelen.

Door geen jij-bakken uit te delen aan burger en pers. Door te trachten het vertrouwen van burgers terug te winnen. Niet door eindeloos naar hen te luisteren en als een windvaan mee te draaien met de almaar veranderende publieke opinie. Maar door vanuit de eigen politieke kleur problemen in de samenleving aan te pakken en op te lossen. Door in het landsbestuur of in provincie of gemeente stug voort te ploeteren, luisterend naar de burger, maar zonder de oren naar hem te laten hangen.

Misschien is dat voor een hedendaags, ideologisch niet meer zo diep geworteld politicus wel de moeilijkste les. Respect en vertrouwen van burgers wint iemand zelden door voortdurend naar Jan en alleman te luisteren. Maar veel vaker door zijn eigen lijn te trekken. Daarvoor hebben mensen hem of haar gekozen.

Niet zelden pakt dat ook electoraal goed uit. Lubbers, Thatcher, ze gingen soms dwars tegen de burger in, maar kregen wel het vertrouwen van de mensen. En wonnen hun verkiezingen.