Marie van BeijnumIn zijn huis in Muswell Hill in het noorden van Londen vertelt Paul Preston (1946) dat het verzoek van zijn uitgever om een biografie te schrijven over Juan Carlos Alfonso Víctor María de Borbón y Borbón-Dos Sicilias als geroepen kwam. Hij had alles van het twintigste-eeuwse Spanje al zo ongeveer gehad: de burgeroorlog en de biografie van Franco en nog veel meer. Alleen de ultieme levensbeschrijving van de koning onder wiens leiding Spanje na 1975 van een dictatuur in een democratie veranderde, was er nog niet.

Met het boek over Juan Carlos maakt Preston de cirkel als het ware rond. „De belangrijkste vraag voor mij was hoe het kwam dat iemand die was opgeleid om de dictatuur voort te zetten, in werkelijkheid zo veel risico’s nam om de democratie te herstellen.” Preston beschrijft hoe Franco Juan Carlos (1938) als tienjarige jongen uit het luxueuze Portugese ballingsoord Estoril naar Madrid liet komen. In 1962 trouwde Juan Carlos met prinses Sophie van Griekenland. Franco leidde Juan Carlos op en benoemde hem in 1969 officieel tot zijn opvolger. Vader Don Juan werd overgeslagen.

Na Franco’s dood in 1975 slaagde Juan Carlos erin Spanje uit zijn isolement te halen en het land van een dictatoriaal regime naar een moderne democratie te leiden, met beperkte macht voor de koning. Hij moest daarvoor eerst zijn eigen vader opzij zetten, dan zowel franquisten als communisten achter zich zien te krijgen en ten slotte de erfenis van zijn politieke vader Franco ongedaan maken. De militairen bleven het langst tegenwerken. Hun staatsgreep van 23 februari 1981 werd door de koning verijdeld.

Wat betekent de koning nu voor u?
„Het was prettig te ontdekken dat de gunstige indruk die ik door mijn onderzoek had gekregen, in enkele persoonlijke ontmoetingen werd bevestigd. Koning Juan Carlos is een zeer belangstellend en toegankelijk mens.”

Hoe was zijn relatie tot Franco?
„Juan Carlos werd in 1948 met de trein naar Spanje gebracht. In zekere zin werd de prins door de generaal gegijzeld om Juan Carlos’ vader in de houdgreep te nemen. Het was voor een jongen van tien natuurlijk vreselijk dat hij werd weggehaald bij zijn familie en vervolgens opgroeide tussen een stel oude aristocraten en generaals. Dat moet voor hem een verschrikkelijke tijd zijn geweest. Franco zette een kleine kostschool voor hem op, waar hij samen met andere kinderen les kreeg. ’s Avonds zat hij mistroostig te kijken richting het westen, naar Portugal, waar zijn moeder woonde.

De relatie van Juan Carlos met zijn eigen vader was overigens problematisch. Don Juan gaf hem in 1956 de schuld van het schietincident waarbij Juan Carlos’ broer Alfonso in 1956 om het leven kwam. Er is het nodige gespeculeerd over dat ongeluk en het lijkt aannemelijk dat Juan Carlos onopzettelijk de trekker heeft overgehaald op het ogenblik dat Alfonso zijn hoofd om de hoek van de deur stak.

Juan Carlos is dit tragische ongeval en de gevolgen daarvan nooit te boven gekomen, wat zich uitte in zijn verlangen naar een vaderfiguur. Hij heeft verschillende mensen zijn tweede vader genoemd. Toen Juan Carlos generaal Franco voor het eerst ontmoette, was die al dik in de vijftig. Hij was niet bijzonder vriendelijk tegen de prins, maar vatte toch een zekere genegenheid voor hem op. Hij had zelf nooit een zoon gehad. Juan Carlos is altijd heel discreet geweest met kritiek richting het regime en Franco, ook toen hij al lang en breed koning was. Hij zal nooit expliciet kwaad spreken over Franco.”

Wat verwachtte het volk van de Bourbon Juan Carlos?
„Toen hij in 1969 tot opvolger van Franco werd benoemd, werd algemeen verondersteld dat hij precies datgene zou doen waarvoor Franco hem had opgeleid, namelijk handhaving van de dictatuur. Daarom was hij niet populair.

Franquisten wantrouwden hem, want zij dachten dat Juan Carlos op een democratie zou aansturen. Anderen waren er weer van overtuigd dat Franco’s voorbereidingen om de dictatuur te handhaven met een koninklijke opvolger het voor Juan Carlos onmogelijk zouden maken iets te veranderen. Men nam gevoeglijk aan dat de regering van Juan Carlos kort zou zijn en daarom werd hij Juan Carlos el Breve genoemd, Jan Karel de Korte.

Ook vond men Juan Carlos niet bijster slim, omdat hij nooit wat zei. Maar Juan Carlos hield zich in dit opzicht aan een uitspraak van Napoleon: „Je bent baas over wat je niet zegt, en slaaf van wat je wel zegt.” Hij permitteerde het zich de indruk te wekken niet schrander te zijn, terwijl hij juist een bijzonder intelligente man is. Dat was zijn tactiek. De mensen verwachtten dus niets van hem en ze wisten eigenlijk weinig van hem.”

Wat betekende zijn Griekse vrouw Sofia voor de koning?
„Tot aan zijn huwelijk met haar was hij eenzaam. In haar kreeg hij een bondgenoot. In psychologisch opzicht gaf zij hem zelfvertrouwen. In politiek opzicht adviseerde zij niet te twijfelen aan de monarchie die als het ware was voortgekomen uit de franquistische dictatuur. Ze gaf hem de kracht van de overtuiging om te opteren voor de democratische toekomst.”

Plaatste de tocht door het leven van Juan Carlos u voor verrassingen?
„Zeker. Ik wist bijvoorbeeld niet veel van het incident rond de dood van zijn broer Alfonso. Ook raakte het me hoe intriest zijn jeugd moet zijn geweest. Tijdens het schrijven kreeg ik veel sympathie voor hem. Naarmate ik dieper in de materie dook, werd ik ook geboeid door zijn behendigheid. Hij had namelijk de eed gezworen het Francoregime niet te traineren, maar hoe was het mogelijk het regime te veranderen zonder meineed te plegen? Dat was het dilemma van Juan Carlos. Hij gebruikte zijn bekwaamheden om het Francosysteem van binnenuit te hervormen via kleine veranderingen die de weg openden tot het referendum en de politieke hervorming.”

Vormt het leger anno 2006 een risico voor Spanje?
„Een jaar geleden zou ik categorisch nee hebben gezegd. Nu twijfel ik een beetje. Dit jaar hebben we enkele verklaringen van twee hooggeplaatste officieren gehoord die alarmerend waren. Zij uitten kritiek naar aanleiding van de hervorming van het Catalaanse autonomiestatuut. De inmiddels ontslagen luitenant-generaal José Mena zei dat tornen aan het statuut onherroepelijk zou leiden tot de ineenstorting van Spanje. Ook onderhandelingen met de Baskische afscheidingsbeweging ETA veroorzaakten onrust binnen het leger.

Maar toch zou het mij verrassen dat dergelijke uitlatingen van bepaalde officieren de stabiliteit van de democratie werkelijk zouden bedreigen. Het denken van de Spaanse officieren wordt nu immers gekleurd door internationale contacten. Het land is hecht verankerd geraakt binnen de NAVO en de EU.”

Is de ETA werkelijk bedreigend?
„Elke terroristische groep is gevaarlijk. De kwestie rond de ETA is bijzonder ingewikkeld. Zij is van een heel andere orde dan de Catalaanse aangelegenheid. De nationalistische gemeenschap in Baskenland is veel anti-Spaanser dan de nationalistische in Catalonië. Ik geloof dat onderhandelingen de enige manier zijn om het Baskische probleem op te lossen. Dat vraagt offers aan beide kanten.”

Hoe kijkt u aan tegen de toekomst van de Spaanse monarchie?
„Toen Juan Carlos op de troon kwam, was slechts een kleine minderheid in Spanje voor de monarchie. De verbazingwekkende prestatie van Juan Carlos was om vanuit zijn benoeming door Franco een politieke hervorming en de verkiezingen van 1977 te realiseren. De grondwet gaf hem zijn legitimiteit. Sinds zijn optreden tijdens de couppoging van Tejero in 1981 wordt hij op handen gedragen. Een natie die helemaal niet voor de monarchie was, werd opeens ”juancarlista” - de grote meerderheid was blij met Juan Carlos als staatshoofd. Los van zijn moedige optreden tussen 1976 en 1982 heeft Juan Carlos Spanje een neutraal staatshoofd geschonken. Voor Spanje is dat enorm belangrijk, omdat er -bijna vijandige- spanningen heersen tussen de partijen.”

Enig idee wanneer Juan Carlos zal aftreden? „Ik weet niet wat de bedoelingen van Juan Carlos zijn met betrekking tot zijn aftreden. Hij heeft zich daarover bij mijn weten niet uitgelaten. Overigens bevat de grondwet artikelen over de dood van de koning, diens fysieke of mentale ziekte of abdicatie.”

Welke kansen geeft u prins Felipe?
„Hij is een zeer intelligente, goed opgeleide en bekwame man. Mocht hij op de troon komen, dan zal er ongetwijfeld vanuit de pers kritiek komen, maar als hij geen fouten maakt, zal hij de troon weer kunnen overdragen aan zijn dochter.”

Mede n.a.v. ”Juan Carlos. Van dictatuur naar democratie in Spanje”, door Paul Preston; uit. Atlas, Amsterdam, 2006; ISBN 90 450 1442 4; 536 blz.; € 34,90.