De stukken behoren tot het Oud-Synodale Archief van de Nederlandse Hervormde Kerk (van 1566 tot 1816), dat vanaf dinsdag een definitieve plek heeft in Het Utrechts Archief te Utrecht. De archieven van de Protestantse Kerk in Nederland worden dan ook ondergebracht in Het Utrechts Archief. Beide partijen tekenen dinsdag daartoe een overeenkomst.Drs. Fennie Duursema, PKN-archivaris, noemt als belgangrijk voordeel van de verhuizing dat de archieven nu op één centraal adres zijn ondergebracht. Vanuit het Dienstencentrum van de Gereformeerde Kerken in Leusden werd in de jaren voorafgaand aan de verhuizing naar Utrecht al 450 meter archief bij Het Utrechts Archief ondergebracht. Er resteert nog 150 meter die klaar is om overgebracht te worden; 750 meter moet nog worden bewerkt. De omvang van de hervormde archieven is 1700 meter, hiervan moet nog 1500 meter geheel of gedeeltelijk bewerkt worden. In totaal betreft het dus ruim 3 kilometer archief.

De historische archieven van de Evangelisch-Lutherse Kerk, die sinds 2004 met de Gereformeerde Kerken en de Hervormde Kerk de PKN vormt, liggen in het gemeentearchief te Amsterdam. Ze zijn sterk verbonden met de geschiedenis van de lutherse gemeente in de hoofdstad. Daarom is niet overwogen de lutherse archieven naar Utrecht over te brengen. Vanaf 2024 gaan de archieven van de lutherse synode wel naar Het Utrechts Archief, evenals die van de PKN, omdat archieven doorgaans na twintig jaar worden overgebracht naar officiële bewaarplaatsen. Dat is de gewoonte in het archiefwezen.

De PKN heeft verschillende depots in het land waar archieven gereed worden gemaakt voor verhuizing naar Utrecht. Voorwaarde daarvoor is dat het materiaal geïnventariseerd is, wat gebeurt op de archiefbewerkingsplaatsen, zoals in Wierden (Taborkerk) en gedeeltelijk ook in het Landelijk Dienstencentrum in Utrecht.

De planning is dat in 2015 alle hervormde en gereformeerde archieven overgebracht zijn naar Utrecht. Daarna volgt opname van nieuwe collecties. Kerkelijke archieven zijn na vijftig jaar in principe openbaar, voor die tijd is er, volgens het Kerkelijk Archiefbesluit, toestemming nodig om een archief in te zien.

Volgens Duursema moet het materiaal van de laatste decennia flink geschoond worden. „Na 1945 ontstonden de verschillende raden en commissies in de Hervormde Kerk; toen kwam de grote papierstroom op gang. Het nu uit 3 kilometer bestaande archief van de PKN moet flink ingeperkt worden door het verwijderen van overtollig en dubbel materiaal.

Kerkelijk centrum
Het Utrechts Archief bevat met ruim 17 kilometer archief, een half miljoen stuks beeldmateriaal en 70.000 boeken en tijdschriften de grootste collectie over Utrecht, stad en provincie. Het archief is tevens het centrum voor de archieven van landelijke kerkelijke organen. Zo beheert het onder meer de archieven van de middeleeuwse Utrechtse bisschoppen en de vijf kapittels, het archief van het aartsbisdom Utrecht, de Remonstrantse Broederschap en het Nederlands Bijbelgenootschap.

Het overbrengen van de PKN-archieven gaat verder dan het verhuizen van archiefdozen. Het is tevens de bedoeling dat de archieven toegankelijk worden gemaakt voor onderzoek. Dat wil Het Utrechts Archief stimuleren en faciliteren.

Pietersma wijst erop dat de inventaris van het Oud-Synodale Archief nu ook via de website te raadplegen is. „Onderzoekers kunnen zich thuis voorbereiden, dan weten wat ze in het archief kunnen vinden. We zijn geen pakhuis met papier, maar een informatiebeherende instelling.”

Pietersma is blij met de aanwinst van de PKN-archieven. „Aan de basis van de Protestantse Kerk ligt de eeuwenoude kerk in de Nederlanden. Deze kerk heeft miljoenen mensen gestempeld, tot in Zuid-Afrika en Amerika toe. De komst van deze archieven past bij de belangrijke plaats van Utrecht in de kerkgeschiedenis. Utrecht is de oude zetel van het vroege middeleeuwse bisdom Utrecht en een belangrijk centrum van kerkelijk Nederland. Vandaar dat Het Utrechts Archief in de loop van de tijd een groot aantal belangrijke kerkelijke archieven heeft weten te verzamelen.”

Enkele trappen voeren naar een ruimte een verdieping lager waar het altijd 18 graden is en de vochtigheidsgraad rond de 50 procent schommelt. Zulke condities zijn door particuliere instellingen en ook kerken vaak niet meer op te brengen, vandaar dat de meeste kerkelijke archieven bij gemeente- of rijksarchieven zijn ondergebracht.

Pietersma slaat een band op waarin de acta van Emden te lezen zijn. Geen kerk zal over een andere kerk, noch een dienaar des Woords, ouderling of diaken over de ander heerschappij voeren, zo luidt -parafraserend- de eerste befaamde bepaling, geschreven met inkt in krulletters. Ook de acta van het convent van Wezel (1566) zijn in dezelfde band van het Oud-Synodale Archief van de Hervormde Kerk opgenomen.

Indrukwekkend zijn de oorspronkelijke stukken van de Dordtse synode. De in het Latijn geschreven Dordtse canones zijn te zien, met daarop de handtekeningen van onder anderen Franciscus Gomarus en Gisbertus Voetius. De laatste was toen nog geen hoogleraar maar predikant in Heusden (”ecclesiae Heusdanae pastor”). Anderen vertegenwoordigen de verschillende provincies in Nederland en plaatsen als Genève en Bremen.

Deze zestiende-eeuwse manuscripten zijn niet meer direct te raadplegen bij onderzoekers, maar wel op microfilm nauwkeurig te bestuderen. De acta van Emden bijvoorbeeld beginnen al te rafelen aan de rechterkant. Restauratie zou te tijd- en geldrovend zijn.

„Het papier in die tijd, samengesteld uit lompen, was wel minder zuurbevattend dan later. En dus beter”, zegt Pietersma. „Je verbaast je dat er nog zo veel materiaal bewaard is gebleven.”

De landelijke archievendag, zaterdag 14 oktober, staat in het teken van het thema ”Geloof”. Het Utrechts Archief toont dan stukken uit de PKN-archieven. Meer informatie: www.hetutrechtsarchief.nl.