Duitse emigranten die in de negentiende eeuw naar Brazilië trokken, namen de lutherse godsdienst met zich mee. In de omgeving van Porto Alegre zijn nog verschillende herinneringen aan deze groep aanwezig. Zo herbergt de stad Nova Petropolis enkele lutherse kerken waarin gedenkstenen wijzen op de emigrantengolf van deze Duitsers.In een van de kerken is een gedenksteen opgericht ter gelegenheid van de viering van honderd jaar onafhankelijkheid van Brazilië. De steen vermeldt ook het 64-jarig bestaan van de gemeente. ”Den Vätern zur Ehre/Uns zur Lehre/Dem Vaterland zum Heil”, staat te lezen. In een andere kerk is een gedenkteken opgericht voor de eerste predikant in de gemeente, ds. Heinrich Hunsele, ter gelegenheid van zijn negentigste verjaardag op 6 april 1929. Met vermelding van: ”Ehret die Väter”.

De pittoreske bergdorpjes Gramado en Canela, gesticht door Duitse immigranten in 1824, doen helemaal Duits aan door de bouw van de huizen en de verschillende Duitse opschriften op restaurants en andere eetgelegenheden.

Aan de Duits-lutherse golf ging die van de gereformeerden of calvinisten vooraf. In 1555 kwamen de eerste protestanten naar Brazilië, in het kielzog van een Franse expeditie. Franse calvinisten belegden in 1557 de eerste protestantse kerkdienst in Brazilië. Daarna trokken de Hollanders naar Brazilië en stichtten daar een gereformeerde kerk. Zo’n 25 jaar fungeerden in het land zelfs twee classes met 22 kerken en een eigen synode. Door de komst van de Portugezen raakten de Nederlandse kerken in verval en verdwenen ze van het toneel, vaak na bloedige uitroeiing van de kerkleden.

Pas in 1862 diende zich weer een kerk van gereformeerd belijden aan. Protestantse kerken zijn er dus vooral sinds de negentiende eeuw, mede door de komst van de vele Duitse lutheranen. In totaal maken deze gemeenten van protestantsen huize maar 1 procent van de bevolking uit. Kortom, we spreken hier over een zeer kleine minderheid. Ook de kennis van de gereformeerde leer is in al die eeuwen gering geweest. Pas in 1985 was de Institutie van Calvijn voor het eerst beschikbaar in het Portugees, de nationale taal van Brazilië.

Twee richtingen
Er zijn momenteel twee verschillende lutherse kerken: De Igreja Evangelica de Confessao Luterana do Brasil (Evangelische Kerk van Lutherse Belijdenis in Brazilië, IECLB) en de Igreja Evangelica Luterana do Brasil (Evangelisch-Lutherse Kerk van Brazilië, IELB). De IECLB draagt een mooie naam in haar vaandel, maar is de minst confessionele kerk van de twee. De nieuwe voorzitter van de Wereldraad van Kerken, Joseph Altmann, is lid van deze kerk.

De IELB daarentegen wil trouw zijn aan de lutherse confessie en heeft in Porto Alegre een eigen uitgeverij: Concordia Editora. De kerk is verbonden aan de Lutheran Church Missouri Synod (LCMS) in de Verenigde Staten, de op een na grootste lutherse kerk in dat land en met een conservatief karakter. De IELB gebruikt soms de toevoeging Missouri Synod om zich van de andere (grootste) lutherse kerk in Brazilië te onderscheiden.

De vicepresident van de IELB, Mario Lehenbauer, woonachtig in Porto Alegre, zegt dat zijn kerk vooral conservatief wil zijn in de liturgie. Zij hecht bijvoorbeeld aan het dragen van de traditionele ambtskleding. Dat blijkt ook tijdens de zondagse dienst. De vicaris, die de dienst leidt, doet in witte ambtskleding zijn werk. Lehenbauer: „We hechten aan het handhaven van oude lutherse tradities. In het noorden van Brazilië, waar luthersen veel meer in een zendingssituatie leven, is er meer vrijheid in de liturgie en het dragen van de voorgeschreven ambtskleding.”

De lutherse kerk in Porto Alegre bedient, evenals andere lutherse kerken in Brazilië, wekelijks het avondmaal. De vicaris herhaalt na een preek van ongeveer twintig minuten de inzettingswoorden van het avondmaal en vraagt of de aanwezigen hun zonden belijden en vertrouwen op de vergeving der zonden in Christus. Daarna gaat de gemeente per rij naar voren, neemt een stukje brood uit de handen van de vicaris en een bekertje met wijn van een van de kerkenraadsleden en loopt weer terug. Onderweg geven mensen elkaar een hand, muziek speelt zolang de sacramentsbediening gaande is. Een vrouw die haar kind de borst geeft tijdens de dienst, neemt haar gewoon mee als ze naar voren loopt.

We hebben geen open communie, verklaart Lehenbauer desgevraagd. Wel mogen gasten deelnemen aan het avondmaal als ze hetzelfde geloof in Christus belijden. Kinderen zijn uitgesloten van deelneming. De wekelijkse sacramentsbediening dient volgens Lehenbauer tot versteviging van de gemeenschap en komt volgens hem overeen met het bevel van Jezus Christus.

Pinksterkerken
Hebben de luthersen het moeilijk, tussen de Rooms-Katholieke Kerk en de pinksterkerken? Lehenbauer: „De snelle groei van de pinksterkerken vormt niet direct een gevaar voor de lutherse kerken. Wij laten aan onze leden zien dat de pinksterkerken iets willen bieden wat ze niet kunnen geven. De goeden niet te na gesproken, maar er zijn er nogal wat gemeenten die eenvoudige mensen exploiteren. Als ze maar geld geven aan de kerk, worden alle problemen opgelost, materiële of psychische.” Toch wil Lehenbauer niet alle pinksterkerken afschrijven.

De Universele Kerk van het Koninkrijk van God, behorend tot de groep van de zogenaamde neopentecostalen, is een kerk die „pure business” is, zegt Lehenbauer. „Er zijn pinksterkerken die hoge tempels bouwen in het centrum van Porto Alegre, maar die ver van de Bijbelse leer afstaan. De leden van de Assemblies of God zijn in onze ogen werkelijke christenen. Al leggen zij in hun diensten de nadruk op de gaven, genezingen en spreken in tongen, ze preken in ieder geval Jezus. Het grote probleem vormen vooral de neopentocostale kerken, die door commercie geleid worden en mensen op een verkeerd spoor brengen.”

Is Brazilië een rooms-katholiek land? Nee, zegt Lehenbauer verrassend. „Ik noem het land vooral spiritistisch. Er is niet één rooms-katholiek land dat zo beïnvloed is door het spiritisme als Brazilië. De provincie Rio Grande do Sul, waarin Porto Alegre ligt, bezet wat de groei van het spiritisme betreft de derde plaats. Veel Brazilianen noemen zich rooms-katholiek, maar zijn in feite spiritisten en hangen occulte gewoonten aan. Met occultisme bedoel ik het praktiseren van rituele dansen, roken en drinken. Het verraderlijke is dat je nergens in Porto Alegre openlijk spiritisme tegenkomt, maar het gebeurt onder de oppervlakte. Het bemoeilijkt de groei van het protestantisme.”

Dit is het tweede artikel in een serie van drie over het protestantisme in Brazilië. Vrijdag deel 3.