De straf werd in deze vijf staten bepaald door een rechter en dat is volgens zeven van de negen hoge rechters in strijd met de Amerikaanse grondwet.

„De grondwet garandeert beklaagden berechting door een jury. Dat recht zou zinloos beperkt worden als juryleden niet alleen een schuldig of onschuldig uitspreken, maar als zij vervolgens zich ook niet zouden beraden op de vraag of een bepaalde misdaad de doodstraf verdient of levenslang”, aldus rechter Ruth Bader Ginsburg namens de meerderheid van de hoge rechters. Het hof deed uitspraak inzake een proces in Arizona, waarin deze staat argumenteerde dat rechters evenwichtiger en minder emotioneel vonnissen dan juryleden.

De uitspraak van het hooggerechtshof biedt 168 ter dood veroordeelden in de staten Arizona, Colorado, Idaho, Montana en Nebraska nu de mogelijkheid hun veroordeling aan te vechten als ongrondwettig. In deze staten spreekt een jury het al of niet schuldig uit, maar bepaalt een rechter of een college van rechters vervolgens de straf. Het is onduidelijk wat voor invloed de uitspraak van het hooggerechtshof heeft voor vier andere staten. In Alabama, Delaware, Florida en Indiana spreken juryleden zich uit voor een bepaalde straf die daarna door de rechter of rechters wordt vastgesteld.

Als de uitspraak van het hooggerechtshof ook dit systeem ter discussie stelt, dan zou dit gevolgen kunnen hebben voor in totaal 797 van de ongeveer 3700 ter dood veroordeelden die in Amerikaanse dodencellen op hun executie zitten te wachten. De uitspraak van het hooggerechtshof is de tweede in evenzoveel weken die de uitvoering van de doodstraf door het Amerikaanse rechtssysteem ter discussie stelt. Vorige week bepaalde het hooggerechtshof namelijk de executie van verstandelijk gehandicapten in strijd met de grondwet.

„Deze twee uitspraken samen vormen een belangrijk argument voor tegenstanders van de doodstraf om deze straf aan te vechten, met name in verband met de willekeurige uitvoering ervan in de verschillende staten”, aldus David Elliot, woordvoerder van de Nationale Coalitie voor Afschaffing van de Doodstraf. Hij wijst op een merkwaardige zaak in Indiana. Daar werden drie mannen door een jury schuldig bevonden aan moord, maar de juryleden beslisten vervolgens eenstemmig dat het drietal niet ter dood veroordeeld zou worden. Daarop werden de drie toch door de rechter ter dood veroordeeld. „Pure willekeur”, aldus Elliot.

Voor de minderheid van de hoge rechters formuleerde rechter Sandra O’Connor de verwachting dat tal van veroordelingen „onnodig” nietig verklaard zullen worden. Daarop volgen volgens haar dan nieuwe processen, waarna de meeste verdachten tot precies dezelfde straf veroordeeld zullen worden. In sommige staten wordt getwijfeld aan de terugwerkende kracht van de uitspraak. „Dat lijkt mij een merkwaardige argumentatie. Het hooggerechtshof heeft zich niet uitgesproken over nieuwe wetgeving, maar de bestaande situatie bekritiseerd. Daar valt niet aan te tornen en dat heeft niets te maken met terugwerkende kracht of niet”, zo meent woordvoerder Douglas Mighting van het neutrale Doodstraf Informatie Centrum.