”Dietrich Bonhoeffer”
Auteur: T. G. van der Linden
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2005
ISBN 90 259 5410 3
Pagina’s: 184
Prijs: € 12,50. De Duitse theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer werd, vlak voor het einde van Hitlers Derde Rijk, ter dood veroordeeld en opgehangen. Dat hij later onterecht door linkse theologen is geannexeerd, blijkt opnieuw uit het boek dat dr. T. G. van der Linden aan leven en werk van Bonhoeffer wijdde.

Toen Hitler inzag dat hij zijn strijd verloren had en zijn Duitse rijk overspoeld zou worden door de troepen van de geallieerden, wilde hij nog vernietigen wat hij kon. Het liefst zou hij heel zijn rijk meegesleurd hebben in de afgrond waartoe hij zelf veroordeeld was. Daarom gaf hij nog op het laatst persoonlijke opdrachten om tegenstanders, voorzover zij al niet uit de weg geruimd waren, te doden.

Zo werd ook de theoloog Dietrich Bonhoeffer, terwijl in de verte al de nadering van de Sovjettroepen gehoord werd, in het kamp Flossenbürg ter dood gebracht. De man die zijn rijk in het ongeluk had gestort, wilde niet dat deze vooraanstaande theoloog dadelijk de kerk en het Duitsland-van-ná-Hitler zou dienen. Zo is Bonhoeffer, op de leeftijd van 39 jaar, na een gevangenschap van twee jaar, opgehangen.

Na ongeveer tien jaar heeft de kamparts, die toen Bonhoeffer niet kende, geschreven dat hij zag hoe hij neerknielde voor een innig gebed. En voordat hij de trap opging naar de galg knielde hij opnieuw neer voor een kort gebed, waarna hij moedig de trap beklom. „Ik heb in mijn vijftig jaar als dokter zelden een man zo vol overgave aan God zien sterven”, aldus de arts.

Biografie
Aan de vele literatuur die in de laatste zestig jaar aan Bonhoeffer is gewijd, is weer een nieuw boek toegevoegd. Het is verschenen in de reeks ”Inleidingen met kerkteksten”, een serie die door Kok in Kampen wordt uitgegeven. Eerder verscheen een deeltje over dr. H. F. Kohlbrugge en het is goed dat nu dit nieuwe deel het licht heeft gezien. Het is geschreven door dr. T. G. van der Linden, die vijf jaar geleden in Leiden op een dissertatie over Bonhoeffer is gepromoveerd.

Het boek begint met een hoofdstuk over Bonhoeffers leven en werk, gevolgd door hoofdthema’s. Na een kort hoofdstuk over de receptie van Bonhoeffer komt het laatste hoofdstuk, met ongeveer tachtig bladzijden tekstfragmenten.

Het moet voor de schrijver niet gemakkelijk zijn geweest zich te beperken, omdat er een overvloed van stof is. De grote biografie van Bonhoeffers vriend Eberhard Bethge, voor het eerst in 1967 verschenen, telt in de nieuwste Nederlandse editie bijna 1000 bladzijden. Dr. Van der Linden moest zich tot minder dan veertig pagina’s beperken. Het is merkbaar aan de tamelijk veel voorkomende zinnetjes tussen haken dat hij dit moeilijk vond, maar ik vind dat hij zijn werk binnen deze grenzen goed heeft gedaan. Hij maakt duidelijk dat Bonhoeffers korte leven zich afspeelde in een uiterst bewogen tijd.

Bonhoeffer was een kind van acht jaar toen de Eerste Wereldoorlog begon. Daarin sneuvelde zijn oudste broer. Toen volgden de chaotische jaren van de Weimanrepubliek, het snel om zich heen grijpend antisemitisme, de opkomst van het nationaal-socialisme met als dieptepunt de machtsovername door Hitler en de dictatuur die hij vestigde. Bonhoeffer maakte dit alles van nabij mee, omdat hij in Berlijn woonde en vele relaties in de aanzienlijke kringen had.

Secularisatie
Bonhoeffer komt naar voren als een zelfstandig denker die buitengewoon getalenteerd was. Nog maar even in de twintig was hij al tweemaal gepromoveerd, eerst om doctor in de theologie te worden, toen om de bevoegdheid tot doceren te krijgen.

Het is te betreuren dat bij het meer bekend worden van Bonhoeffers werk progressieve theologen hebben geprobeerd hem te annexeren. De anglicaanse bisschop John Robinson, die in maart 1963 zijn geruchtmakende ”Honest to God” (”Eerlijk voor God”) publiceerde, en anderen die nog radicaler interpreteerden, maakten van Bonhoeffer een theoloog van de secularisatie. Zij baseerden dit op uitlatingen in een brief die Bonhoeffer op 30 april 1944 vanuit de gevangenis schreef.

Dit ontlokte aan Bonhoeffer zus Sabine het protest, dat haar broer „twee keer vermoord was: één keer door de nazi’s en één keer door de God-is-doodtheologie”!

Deze misgreep van linkse theologen heeft er mijns inziens toe bijgedragen dat voor te velen Bonhoeffer een onbekende is gebleven. Als theoloog is hij niet gemakkelijk in een bepaald kader te plaatsen. Daarvoor is hij te zelfstandig en te breed. Hij is duidelijk een lutheraan, maar er zijn invloeden van anderen, zoals Troeltsch, Barth, anglicaanse theologen en niet te vergeten Kierkegaard.

Bonhoeffer is de man van het protest tegen de „goedkope genade”, de man die van geen compromissen wilde weten, die van een pacifist uitgroeide tot een verzetsstrijder, die het lijden aanvaardde, die met de Bekennende Kirche niet meer uit de voeten kon omdat zij het niet voor de joden opnam, die gelovig bleef vasthouden aan Jezus Christus als zijn enige Heer.

Men mag de uitlatingen over de geseculariseerde mens en een seculiere theologie noch verabsoluteren noch ze voorbijgaan. Bonhoeffer voorvoelde welke tijd zou aanbreken. Een school heeft Bonhoeffer postuum niet gevormd. Maar hij blijft aanspreken en de vragen die hij heeft gesteld blijven uitzien naar een antwoord. Als inleiding tot Bonhoeffer en zijn werk is het boek van dr. Van der Linden zeer geschikt.