Wel riepen velen ook op tot bezinning op de gevolgen van het Nederlandse nee en het Franse non van zondag.

Vooral in Brussel is de klap hard aangekomen. Europees commissaris Wallström (Communicatie) uitte kritiek op de campagne die de Nederlandse regering heeft gevoerd. Die is volgens haar te laat begonnen. De Zweedse, die in november speciaal is aangesteld om burgers meer te betrekken bij het werk in Brussel, denkt dat het overweldigende nee ook de Nederlandse regering heeft verrast.

Commissievoorzitter Barroso benadrukte dat de ratificatie van de grondwet in andere landen gewoon moet doorgaan. „We respecteren de democratie, maar we respecteren ook de besluiten in de tien landen die de grondwet al wel hebben goedgekeurd", zei Barroso. „Het is redelijk om elk land de kans te geven om zijn mening te geven".

Ook de Duitse bondskanselier Schröder vindt dat het ratificatieproces moet doorgaan. „Elke lidstaat heeft het recht en de verplichting om zijn eigen mening te geven", zei hij in een verklaring. Het Duitse parlement heeft de grondwet wel geratificeerd, zonder de bevolking te raadplegen.

Schröder vertrok donderdag spoorslags naar Luxemburg voor overleg met premier en EU-voorzitter Juncker. Volgens bronnen binnen de Duitse regering wil Schröder proberen een oplossing te vinden voor de ontstane problemen. Zaterdag ontvangt de Duitse regeringsleider de Franse president Chirac. Ook die ontmoeting staat in het teken van de crisis rond de Europese grondwet.

Chirac zei donderdag dat het referendum de verwachtingen, vragen en zorgen over de ontwikkeling van Europa heeft blootgelegd. Volgens de Franse president is een tijd van bezinning nodig om de gevolgen van de uitslagen in Frankrijk en Nederland voor de Europese Unie te analyseren. Dat zou moeten gebeuren tijdens de bijeenkomst van de Europese Raad in Brussel, op 16 en 17 juni.

Groot-Brittannië overweegt zijn eigen referendum over het grondwettelijk verdrag voor onbepaalde tijd uit te stellen. Minister van Buitenlandse Zaken Straw zou dat maandag aankondigen, meldden bronnen binnen zijn eigen departement. De Britse volksraadpleging zou begin 2006 worden gehouden. Tsjechië en Polen lieten weten hun referendumplannen wel door te zetten.

In de schaduw van de ontwikkelingen in Nederland, ging Letland donderdag wel over tot ratificatie van de Europese grondwet. Ruim tweederde van de honderd parlementariërs ging akkoord. Het Baltische land werd ruim een jaar geleden EU-lid, nadat 67 procent van de bevolking zich in een referendum voor toetreding had uitgesproken.

Spanje, tot dusver het enige land waar het volk de grondwet in een referendum heeft goedgekeurd, vindt dat de Europese Raad op 16 en 17 juni moet nadenken over het tempo waarmee de EU wordt uitgebreid. Dat zei minister van Buitenlandse Zaken Moratinos. Hij benadrukte echter dat er geen alternatief is dan een toekomstige uitbreiding met Bulgarije, Roemenië en Kroatië.

Ook Europees commissaris Rehn (Uitbreiding) zei dat de uitbreiding van de EU zal doorgaan. Wel kondigde hij aan dat nog strenger de hand zal worden gehouden aan de vastgestelde toetredingseisen. Ook gaat de Europese Commissie volgens Rehn beter met de burgers communiceren over de voor- en nadelen van uitbreiding.

De Italiaanse premier Berlusconi zei dat de Europese regeringsleiders juist moeten nadenken over de werkwijze en organisatie van de EU. Hij hekelde de in zijn ogen overdreven bureaucratie en regelzucht in Brussel. Die zijn volgens de Italiaanse regeringsleider debet aan de negatieve resultaten van de referenda in Nederland en Frankrijk.