Voor de Amerikaanse nieuwszender CNN zei Bot „gehoopt te hebben op een nek-aan-nek-race". Maar hij moest nu toch wel toegeven dat het er somber uitzag. Op basis van de peilingen „ziet het er naar uit dat het een ’nee’ wordt", aldus de bewindsman.

Ook bij de jonge generatie hoeft Bot voorlopig geen steun te zoeken voor de modernisering van Europa zoals voorgesteld in het verdrag. Tijdens een landelijke ScholierenReferendum stemde dinsdag bijna 70 procent tegen de grondwet. Ruim 50.000 scholieren uit bijna 150 middelbare scholen in heel Nederland hadden zich voor het referendum aangemeld.

Premier Balkenende wilde zich dinsdagavond echter nog niet overgeven aan somberen. „De kiezer moet zich niet door peilingen laten leiden, maar door wat de grondwet te bieden heeft”, zei hij voor het tv-programma Netwerk, in een laatste poging de twijfelaars aan zijn kant te krijgen.

Inmiddels worden echter ook al voorzichtig de messen geslepen voor het debat over wie nu eigenlijk verantwoordelijk is voor het mislukken van de campagne om de Nederlandse bevolking te overtuigen van het nut van de grondwet. Het Tweede-Kamerlid Wilders vindt dat het hele kabinet moet opstappen als de bevolking premier Balkenende in zijn hemd laat staan. De LPF vindt dat minister Bot de verantwoording voor de nederlaag op zich moet nemen. SP en SGP kunnen zich goed voorstellen dat staatssecretaris Nicolaï, verantwoordelijk voor de jacampagne van de regering, de eer aan zichzelf houdt.

De kans echter dat iemand uit het kabinet wordt geofferd, zoals in Frankrijk premier Raffarin, is nagenoeg nihil. Balkenende wil er niets van weten. Hij vindt de situatie in Frankrijk niet vergelijkbaar met die in Nederland. „Daar speelde ook de binnenlandse politieke situatie een rol. Bovendien is Frankrijk gewend aan tussentijdse wisselingen in de regering”.

Toch valt de Nederlandse regering wel degelijk wat te verwijten vindt oud-premier Lubbers. Voor de NOS-radio zei de voormalig CDA-leider dat hijzelf en zijn opvolgers Kok en Balkenende „tekort zijn geschoten” in de voorlichting over Europa naar de bevolking toe. Bovendien was de huidige jacampagne van de regering naar zijn smaak wat laat op gang gekomen.

Volgens Balkenende is dat discutabel. „Het kan natuurlijk altijd beter, maar een campagne wordt doorgaans in de laatste weken gevoerd. Het laatst moment is vaak beslissend”.

Hoewel de CDA-voorman nog steeds tegen volksraadplegingen is, zei hij wel met „veel plezier” de campagne te hebben gevoerd. Het referendum heeft er volgens hem wel voor gezorgd dat „we veel intensiever met de burger hebben gesproken”.

Voor D66 is het succes van het debat rond het referendum aanleiding om te pleiten voor een nieuwe kans voor het zogeheten correctief referendum dat in 1999 sneuvelde tijdens de zogeheten ’nacht van Wiegel’. Hij kondigde dinsdag aan op zoek te gaan naar voldoende steun om het wetsvoorstel opnieuw bespreekbaar te maken.

Voor GroenLinks, een van de initiatiefnemers van het referendum, zijn de druiven zuur als de grondwet sneuvelt. De partij probeert samen met zusterpartijen in de andere lidstaten in totaal een miljoen handtekeningen te verzamelen om „een einde te maken aan beestachtig lange diertransporten in Europa”. De nieuwe grondwet maakt een dergelijk burgerinitiatief mogelijk en GroenLinks heeft in Nederland na een maand campagnevoeren al 43.000 handtekeningen binnengehaald. Zonder de nieuwe grondwet is echter al dit werk voor niets geweest.

Voor de buitenlandse media is het referendum in Nederland een niet te missen evenement geworden. Als na Frankrijk ook Nederland als ‘founding father’ ofwel grondlegger de grondwet blokkeert, is het gedaan met het verdrag, menen veel Brusselse correspondenten.