”Nieuw Licht. De strijd om en de prediking van het aanbod van genade in de periode 1750-1800”
Auteur: T. van Es
Uitgeverij: De Groot Goudriaan, Kampen, 2005
ISBN 90 435 1035 1
Pagina’s: 704
Prijs: € 34,90. „Verbeeldt u eens, dat de zondaarslievende Middelaar in eigen persoon in deze vergadering verscheen en elk van u hoofd voor hoofd aansprak en zei: mens laat u door Mij zaligen…” Dat zei Theodorus Avinck, van 1740 tot 1782 oefenaar in Utrecht en behorend tot de zogeheten beweging van het ”Nieuwe Licht”. T. van Es schreef een studie over deze beweging.

In de loop van de achttiende eeuw gaat de prediking in Nederland steeds meer gebreken vertonen. In hun verzet tegen de tijdgeest trekken predikers zich terug op de verdediging van de leer. Niet zelden is de preek een vertoon van geleerdheid. Weliswaar heeft menigeen oog voor de betekenis van het persoonlijke geestelijke leven, maar dit wordt steeds meer op systematische wijze beschreven. Al met al wordt de gemeente weinig gebouwd. Een reactie blijft niet uit.

De amateur-theoloog T. van Es heeft in ”Nieuw Licht. De strijd om en de prediking van het aanbod van genade in de periode 1750-1800” deze ontwikkeling beschreven. Van Es, in het dagelijks leven werkzaam in de gezondheidszorg, laat zien dat buitenlandse invloeden, met name Angelsaksische, zich doen gelden. Geschriften van James Hervey en de beide Erskines -vaak door doopsgezinden vertaald!- oefenen in de Gereformeerde Kerk invloed uit. Van Es denkt in het bijzonder aan de Utrechtse hoogleraar Bonnet en de eveneens in Utrecht werkzame predikant J. Hinlopen met hun pleidooi voor een andere preekwijze.

De vraag is of Van Es hun betekenis niet overschat. In elk geval wordt duidelijk dat in Utrecht een kring was waarin uitgesproken opvattingen leefden over de verkondiging van het Evangelie.

Geen nieuwlichterij
De uitdrukking ”Nieuwe Licht” betekent niet dat men nieuwlichterij voorstaat, integendeel. Men wil vasthouden aan de bijbelse grondwaarheden en aan de gereformeerde leer. Daarbij heeft men in het bijzonder oog voor de ruimte en de volheid van het Evangelie. De ondertitel van de studie van Van Es spreekt van een „strijd om het aanbod van genade.” De visie van het ”Nieuwe Licht” is dus niet onweersproken gebleven. Deze strijd komt echter terloops ter sprake.

Van Es heeft een pastoraal oogmerk. Het aanbod van genade is voor hem van doorslaggevend belang: de grond en vrijmoedigheid van het geloof zijn in het geding. Twijfelmoedigen en beschroomden worden aangemoedigd tot geloofsovergave. Ook is er raad voor hen die weten dat zij geen ware christen zijn en geen tekenen van Gods werk in zichzelf bespeuren.

De thematiek is actueel tot in onze dagen. Ook in de gereformeerde gezindte kan men mensen aantreffen die in geestelijk opzicht in vertwijfeling verkeren. Er kan soms een „hopeloze wanhopigheid” (Erskine) zijn die alle geestelijke werkzaamheid verlamt. Van Es wil degenen die met geloofsvragen worstelen, van dienst zijn. Zijn bewogenheid is merkbaar. Hij heeft gelegenheid gezien veel geschriften te lezen, om zo anderen te wijzen op Hem Die het Licht is: Appelius, Avinck, Clarisse en vanzelfsprekend de uit Schotland afkomstige dr. A. Comrie.

Uitvoerig laat hij hen aan het woord. Citaten vormen het grootste deel, de kracht van dit boek. Bewust zijn diverse aspecten van de geloofsleer buiten beschouwing gelaten. Zo blijft de visie op de verkiezingsleer onvermeld. Ook de samenhang van de theologie van de ”Nieuwe Licht”-predikanten komt niet tot uitdrukking. Over de noodzaak van de wetsprediking wordt niet geschreven. Uiteraard wordt deze niet ontkend, maar het belang ervan mag voor sommige delen van de gereformeerde gezindte wel onderstreept worden.

Liefdevolle Heiland
Prediking van de wet is nooit een doel in zichzelf. Het is zaak dat wij tot Jezus komen. De vele, vaak uitvoerige citaten laten ons in steeds wisselende bewoordingen zien hoe de predikers de oproep om tot Hem te komen vertolken. Aanbod van genade houdt in dat God met Zijn beloften tot allen komt. Iedereen heeft een gegrond recht zich deze toe te eigenen. Om het met Comrie te zeggen: uit kracht van de roeping is een goddeloze verplicht om voor zichzelf van Gods belofte gebruik te maken. Het ”Nieuwe Licht” bevindt zich in het spoor van de Reformatie.

De Heere Jezus is de liefdevolle Heiland, Die het verlorene zoekt. Hij Die ooit weende over Jeruzalem laat ook nu Zijn ”wenend woord” uitgaan. Hij is duizendmaal gewilliger om te zaligen dan dat mensen zijn om gezaligd te worden. De Schrift is vol aanmoediging om tot Hem te gaan zoals wij zijn. Als God maar pogingen bij een arme zondaar ziet om tot Hem te komen, gaat Hij deze tegemoet.

Een aangrijpend voorbeeld van een oproep tot geloof en bekering vinden we in een brief die een jonggestorven moeder aan haar zoon naliet: „Wacht geen ogenblik om u tot de Heere te wenden, niet door voornemen in eigen kracht (….), maar kom dadelijk tot Hem om door Hem bekeerd te worden, pleit ootmoedig op de verdienste van de Zaligmaker dat Hij Zijn beloften aan u wil vervullen, en het zal zeker geschieden.”

Verloren zoon
Van Es biedt een schat aan gegevens, die alle wijzen op de overvloedige genade van God. Tegelijk wordt op vele wijzen ertoe opgewekt om in afhankelijkheid van de Heilige Geest werkzaam te zijn aan de troon van de genade. Kritische lezers zullen van mening zijn dat de auteur zich meer beperkingen had moeten opleggen. Hier is echter een overdaad die niet schaadt, maar dient.

Hoewel de schrijver niet schuwt de lijnen door te trekken naar deze tijd, ontbreekt de polemiek bijna geheel. In diverse publicaties is in de achter ons liggende jaren gewezen op de betekenis van de belofteprediking. In de studie van Van Es wordt beschreven hoe deze in een bepaalde periode gestalte heeft gekregen. Zo bezien heeft dit boek te midden van alle andere uitgaven zijn eigen plaats.

De omslag toont een vader die zijn armen om zijn kind slaat: de bekende gelijkenis van de verloren zoon. Verloren mensen zullen delen in Gods ontferming.