De perenboom komt in al de boeken van Byung-Chul Han terug, schreef iemand ergens. Ook in zijn laatste werk: ”Over het verdwijnen van rituelen”. De oeroude wilde perenboom, beeld uit een essay van de Hongaarse schrijver Péter Nádas, staat in het midden van een dorp. Er gaat een aantrekkingskracht van uit die de dorpsbewoners verenigt en een diepe verbondenheid tussen hen sticht. Zozeer, dat ze het niet nodig vinden om te praten. Alleen op warme zomernachten klinkt er onder de wilde perenboom zacht gezang.

De stilte wordt er niet verstoord door communicatieherrie, schrijft Han, hoogleraar aan de Universiteit voor de Kunsten in Berlijn. „Je krijgt het gevoel dat het leven hier niet bestaat uit persoonlijke belevenissen (…) maar uit een diep zwijgen. Dat is ook wel begrijpelijk, als je bedenkt dat de met een individueel bewustzijn gezegende mens voortdurend wordt gedwongen iets meer te zeggen dan hij weet, terwijl in het premoderne milieu iedereen beduidend minder zegt dan allen weten.”

Rituelen

De „gemeenschap zonder communicatie”, zoals die rond de perenboom, wordt gevormd door rituelen. Rituelen zijn symbolische handelingen. Ze representeren de waarden en de orde die een gemeenschap dragen en leveren die over.

Ergens in de tijd raakte er iets kwijt. Want, zegt Han, de wereld is vandaag de dag bijzonder arm aan symboliek. En daarmee kwam de gemeenschap in een crisis terecht. Een gezamenlijk lied klinkt niet meer. De mens van nu is alleen. Hij heeft niets om zich aan vast te klampen, niets om „in te wonen”. Rituelen zijn namelijk nodig om ergens in thuis te raken. Als Hans boek niet zo abstract en weinig verhalend was, zou het een vertelling van heimwee kunnen zijn. Ergens tussen de hoogdravende regels zit een verlangen verscholen naar een in zichzelf besloten wereld waar iedereen in hetzelfde grote verhaal gelooft, waar mensen mogen bestaan zonder zich te vermoeien in de op hol geslagen tredmolen van de productiemaatschappij.

Jezelf zichtbaar maken

Scherp is de auteur in zijn analyse van de cultuur, waar saamhorigheid, stabiliteit en betekenis zijn weggevallen. Dat verlies is het gevolg van de dwang om te produceren, te communiceren en te presteren. De gemeenschap zonder communicatie staat onder druk door de digitale communicatie zonder gemeenschap. Dat doet denken aan de mensen die je op de bank ziet zitten als je ’s avonds een rondje door een woonwijk loopt. Een vader, een kind, een moeder. Elk met het eigen schermpje, waarvan het witblauwe schijnsel terugkaatst op hun gezichten. Ze communiceren wel, maar lijken niet aan elkaar verbonden.

Iedereen is als „producent van zichzelf” op zichzelf teruggeworpen. Produceren, als in: jezelf zichtbaar maken, de aandacht trekken. „Vandaag de dag proberen we overal en dwangmatig op te vallen, bijvoorbeeld op de sociale media.” Je ontkomt er niet aan voortdurend aandacht voor jezelf te bewerkstelligen. De digitale gemeenschap heet weliswaar een ”community”, maar bij de leden ontbreekt het gevoel ergens echt bij te horen. Ze zijn alleen met zichzelf bezig. „De digitale communicatie bestaat uit echokamers, waarin men in eerste instantie zichzelf hoort praten. Likes, friends en followers versterken alleen de echo van het zelf.”

Omdat je via je smartphone voortdurend kennismaakt met nieuwe zaken, blijf je nergens bij stilstaan. Seriële waarneming, noemt de auteur dat. Je haast je van de ene brok informatie naar de volgende. Er komt nooit een einde aan de stroom. Ook „bingewatchen” en „comakijken” (waarbij je achter elkaar nieuwe afleveringen van een serie tot je neemt) zijn hier voorbeelden van. Het schijnt normaal te zijn om tijdens het kijken met een schuin oog de updates op je smartphone te volgen. De aandacht die je voor dingen hebt, is dus maar oppervlakkig. „De razendsnelle verandering laat geen verwijl toe.” Anders gezegd: de waarneming komt niet tot rust. De economie moet draaien en dat gebeurt niet zonder productie en zonder consumptie. Niets is vertrouwd, niets leer je echt kennen.

Rituelen en religieuze praktijken daarentegen zijn aandachtsoefeningen. Het boek laat zich lezen als een pleidooi om dingen met aandacht te doen. Om terugkerende handelingen te koesteren en daarmee te voorkomen dat het leven een stroom van gebeurtenissen is die geen houvast en betekenis geeft. Een ritueel kun je niet in je eentje uitvoeren. Juist de collectieve vorm geeft verbondenheid. De dorpelingen rond de perenboom _„_hebben geen mening over dit of dat, maar vertellen zonder ophouden een enkel groot verhaal”.

Rust

Aan welke rituelen denkt Han, die zich rooms-katholiek noemt, maar tegelijk in reïncarnatie gelooft? Op welke manier brengen ze relaties tot stand? En wat is precies het grote verhaal dat voortdurend herhaald moet worden?

Tegenover het eindeloos moeten presteren en het oppervlakkige gebabbel plaatst de filosoof de begrippen ”rust” en ”feest”, waarbij hij verbanden legt met de rustdag in jodendom en christendom. Zijn conclusie: de contemplatieve (beschouwende) rust moet herwonnen worden. „Op de zevende dag rust God niet simpelweg na gedane arbeid. Rust is veeleer Zijn wezen. Zij vormt de essentie van de schepping. Daarom missen we het goddelijke als we de rust ondergeschikt maken aan de arbeid.”

Nog een citaat: „Op de sabbat laat men vooral zijn tong rusten van het alledaagse gepraat en geeft men zich over aan het zwijgend luisteren naar de stem van God.” Hoe mooi deze laatste quote ook klinkt, over Wie God is en hoe Hij Zichzelf openbaart, laat Byung-Chul Han zich niet uit. In een enkel hoofdstuk wordt Zijn Naam genoemd, in de meeste niet.

Rituelen zijn bij deze filosoof geen middelen maar een doel op zich

Hans vinnige cultuurkritiek ten spijt, bij het verwoorden van de remedie blijft hij steken in de vorm. Het in acht nemen van rituele en religieuze praktijken is bij hem niet per definitie bedoeld om te komen tot een leven voor het aangezicht van de God van de Bijbel. Hoe meer je leest, hoe beter je begrijpt: rituelen zijn bij deze filosoof geen middelen. Het „verwijlen”, de aandachtsoefening en het zwijgen zijn doelen op zich. Han bepleit dan ook een primaat van de vormen. „Lichaam beweegt geest en niet omgekeerd.” Anders gezegd: „Medium genereert boodschap.” Hooguit leiden rituelen tot het weinig concrete „gemeenschap onder mensen en met de goden”.

De liturgie moet de mens in het zwijgen binnenleiden, schrijft Han. Waar hij bedoelt dat de praatgrage 21e-eeuwse mens moet leren om stil te zijn en te luisteren, verdient hij bijval. Je zou ook nog uit zijn betoog kunnen afleiden dat er in een protestantse eredienst best wat meer stiltes mogen vallen. Maar uiteindelijk gaan de wegen uiteen. Christenen belijden dat Christus Zelf het Woord is. In de kerk klinkt de verkondiging van het Evangelie en in antwoord op het spreken van God mag de gemeente amen zeggen. Tijdens het lezen van het boek ”Over het verdwijnen van rituelen” rijst een vraag. Wat als er onder de perenboom een psalm wordt gezongen?

Over het verdwijnen van rituelen, Byung-Chul Han; uitg. De Nieuwe Wereld/Ten Have, 128 blz.; € 14,99