We hebben het over John Milton (1608-1674). Het meest bekend is hij vanwege zijn heldendicht ”Paradise Lost”, dat in meer dan 10.000 regels verhaalt van de rebellie van satan en zijn volgelingen tegen God, de verleiding van Adam en Eva en hun verbanning uit het paradijs. Met ongekende verbeeldingskracht en fabuleus psychologisch inzicht weet Milton de eerste hoofdstukken van Genesis te transformeren tot een kosmisch drama en verkent hij complexe theologische thema’s als predestinatie en vrije wil, gehoorzaamheid en rebellie, hoogmoed en tomeloze ambitie, en de voorzienigheid, gerechtigheid en genade van God. Het gedicht is doorspekt met toespelingen op de Griekse mythologie: Milton beschouwde de mythen als een existentiële zoektocht naar de diepere lagen van onze werkelijkheid, die zich pas onthullen in de openbaring van de God van Israël.

In de achttiende en negentiende eeuw was de reputatie van ”Paradise Lost” onomstreden, zij het om wisselende redenen. Zo roemde Joseph Addison in het blad The Spectator Miltons verkenning van de zondeval en de verlossing van de mensheid als een ongeëvenaarde dichterlijke bespiegeling over een thema, waarvan de strekking universeler is dan die van klassieke dichters als Homerus en Vergilius. Miltons literaire grandeur, zijn „grand style” en zijn dichterlijke virtuositeit plaatsen hem, volgens Addison, in het pantheon van de allergrootsten.

Revolutionair verzet

Romantische dichters als William Blake en Percy Bysshe Shelley bewonderen Miltons portret van satan als een symbool van revolutionair verzet. Wanneer Milton over God en de engelen schreef, beweerde Blake, dan was dat „met de handboeien om”, maar wanneer hij de duivel en de hel portretteerde, was hij een echte dichter en was hij „of the Devil’s party without knowing it” (van de partij van de duivel zonder het te weten, red.).

Net als Addison waardeerde C.S. Lewis Miltons sublieme stijl, zijn rijke beeldspraak en zijn poëtische begaafdheid om een scala van theologische ideeën tastbaar te maken. Hij keerde zich tegen de romantische interpretatie van satan als de held van ”Paradise Lost” en wees op de complexe en psychologisch-realistische manier waarop Milton satan portretteerde. Lewis zag het karakter van satan als een indringende uitbeelding van trots en rebellie, waarin de gevolgen van het zich afkeren van God tot levende werkelijkheid worden.

Maar naast ”Paradise Lost” hebben ook andere gedichten van Miltons hand een vaste plek gekregen in bloemlezingen van de Engelse literatuur, waaronder zijn gedicht ”On the Morning of Christ’s Nativity”, het ontroerende sonnet ”On His Blindness”, en zijn latere gedichten ”Paradise Regained” en ”Samson Agonistes”.

Maar Milton was veel meer dan alleen dichter. Levend tijdens de turbulente politieke en religieuze omwentelingen van het Engeland in de zeventiende eeuw, wierp hij zich op als een hartstochtelijk voorvechter van politieke vrijheid, godsdienstige tolerantie en gewetensvrijheid. Hij schreef talloze pamfletten over onder meer de vrijheid van meningsuiting, het recht op echtscheiding en over „de beste en meest hoogstaande vorm van onderwijs”.

Protestantisme

John Milton zag in 1608 in Londen het levenslicht. Zijn grootvader, een overtuigd rooms-katholiek, onterfde Johns vader –die zelf ook John heette– omdat deze zich bekeerde tot het protestantisme. Dit verhinderde vader Milton niet om een succesvolle carrière op te bouwen als schrijver en zijn zoon de beste opleiding te bieden die in die tijd maar denkbaar was.

John bezocht in 1620 de prestigieuze St. Paul’s School, waar hij als snel uitblonk in Latijn en Grieks. Al spoedig had hij zich ook het Italiaans eigen gemaakt en in alle drie de talen zou hij talloze gedichten schrijven, ogenschijnlijk met hetzelfde gemak als in zijn moedertaal.

Vanaf 1625 studeerde hij aan Christ’s College, Cambridge, vermoedelijk met de bedoeling om priester te worden. Het verhaal gaat dat zijn knappe uiterlijk en zijn krullende haarlokken hem al snel de bijnaam ”Lady of Christ” bezorgden. Hoewel hij in 1632 afstudeerde als Master of Arts en hij zich tijdens zijn studie op allerlei manieren wist te onderscheiden, lijkt het erop dat zijn verblijf in Cambridge hem weinig vreugde verschafte. Waarschijnlijk vond hij het curriculum te rigide en te weinig gestempeld door de geest van het humanisme. Tot priester werd hij nooit gewijd. Zijn medestudenten achtte hij intellectueel niet capabel voor het priesterschap en het is aannemelijk dat zijn revolutionaire inborst de hiërarchie van de Anglicaanse Kerk met haar uniforme liturgie niet kon verdragen.

Italië

Na z’n afstuderen richt hij zich zes jaar lang –op kosten van zijn vader– op de studie van de klassieken. Daarna, geheel volgens de aristocratische gewoonte van die tijd, reisde hij naar Italië om zich onder te dompelen in de humanistische cultuur van Rome en Florence. Hij verwierf het respect van de Italiaanse elite van kunstenaars en intellectuelen. Zo ontmoette hij er de astronoom Galileo, wiens conflict met de katholieke clerus over zijn heliocentrische wereldbeeld diep resoneerde met Miltons eigen opvattingen over vrijheid.

Toen in 1639 het conflict tussen koning en het parlement begon te escaleren, keerde Milton terug naar Engeland. Tijdens de Engelse burgeroorlogen van 1642 tot 1651 koos hij resoluut de kant van het parlement in zijn strijd tegen de naar het absolutisme neigende monarchie van Karel I.

Milton publiceerde aan de lopende band traktaten – onder andere een traktaat waarin hij de doodstraf voor tirannen verdedigde. (Karel I werd in 1649 onthoofd.) Zijn beroemdste traktaat is ongetwijfeld ”Areopagitica” uit 1644, een hartstochtelijke verdediging van de vrijheid van meningsuiting en een al even gepassioneerd protest tegen de uitoefening van censuur:

„Want boeken zijn geen absoluut dode dingen, maar bevatten een potentie van leven in zich om net zo actief te zijn als de ziel was wiens nakomelingen ze zijn. (…) Wie een mens doodt, doodt een redelijk schepsel, Gods beeld; maar wie een goed boek vernietigt, doodt de rede zelf, doodt het beeld van God.”

Na de dood van Karel I diende Milton als Latijns secretaris onder Oliver Cromwell, ondanks dat hij in 1652 blind was geworden. Met de restauratie van de monarchie in 1660 en de troonsbestijging van Karel II was het republikeinse experiment evenwel ten einde, en een zwaar teleurgestelde Milton was gedwongen zich terug te trekken uit het publieke leven. Een gelukkige bijkomstigheid was dat hij zich opnieuw kon wijden aan zijn roeping tot het dichterschap, dat door alle politieke perikelen op een laag pitje was komen te staan. Nu hij blind was, dicteerde Milton zijn gedichten aan zijn dochters en later aan zijn derde vrouw, Elizabeth Minshull.

Simson

Na zijn magnum opus ”Paradise Lost” schreef Milton nog gedichten als ”Paradise Regained” en ”Samson Agonistes”. Terwijl ”Paradise Regained” het verzet van Christus tegen de verleidingen van satan dramatiseert, is ”Samson Agonistes” een emotioneel en psychologisch portret van Simson na zijn affaire met Delila, een poëtisch relaas van diepe depressies die echter uitlopen op een laatste geloofsdaad, waarbij parallellen worden getrokken met Miltons eigen beproevingen.

Miltons leven werd niet alleen gekenmerkt door politieke malheur maar ook door allerlei tragiek van persoonlijke aard. In 1652 werd hij blind en in hetzelfde jaar overleed zijn eerste vrouw Mary Powell, met wie hij nooit gelukkig geweest was. Hij droeg zijn verliezen echter met opmerkelijke weerbaarheid. In ”Paradise Regained” weerspiegelt zijn aanroeping van de muze zijn innerlijke strijd:

„Wat in mij donker is, verlicht het, wat laag is verhef het en ondersteun het; zodat ik, tot het hoogtepunt van dit grote argument, de eeuwige voorzienigheid kan bevestigen en de wegen van God voor de mensen kan rechtvaardigen.”

Zijn veerkracht bij tegenslagen wordt weerspiegeld in de geestelijke triomfen van zijn personages, van de verlossing van Adam en Eva in ”Paradise Regained” tot de „wedergeboorte” van Simson.

Zo bleef Milton, de man die een burgeroorlog meemaakte, die op 44-jarige leeftijd blind werd, die in 1660 met de restauratie van de monarchie zijn idealen zag verdampen, in zijn verbeelding trouw aan zijn dichterlijke, politieke en religieuze overtuigingen. In 1674 kwam aan zijn veelbewogen leven een einde en werd hij begraven in de kerk van St. Giles Cripplegate.