Quizvraag: welk percentage van het Nieuwe Testament is door Lukas geschreven? Maar liefst een kwart, weet ds. W.L. (Wilbert) Dekker (45), predikant van de Westerkerk in Kampen. Hij dient deze protestantse gemeente, die een samenvoeging is van een oorspronkelijk hervormde gemeente (van confessionele signatuur) en een vroegere gereformeerde kerk, sinds 2013.

Nog een weetje: de twee Bijbelboeken die de hoogopgeleide arts schreef, te weten het Evangelie door Lukas en de Handelingen der Apostelen, zijn nagenoeg even lang. Dr. Dekker: „Mogelijk gebruikte hij voor beide boeken een rol perkament van een bepaalde standaardlengte, waardoor hij al vooraf tamelijk precies wist in hoeveel kolommen hij zijn verhaal moest gaan brengen.”

Maar dat terzijde. Want in de dissertatie ”The dynamics of judgement and vindication. The juridical purport of the Acts of the Apostles in its philosophical and literary setting” (”De dynamiek van oordeel en vrijspraak. De juridische strekking van de Handelingen van de Apostelen in zijn filosofische en literaire context”), waarop ds. Dekker op 4 juli in Groningen promoveerde, gaat het hem minder om details dan om grote lijnen. „Wat ik ontdekte, is dat het raamwerk van Handelingen bestaat uit de rechtsgang van het christelijk geloof.”

Wat bedoelt u daarmee?

„Als je de structuur van dit Bijbelboek bestudeert, zie je dat die is opgebouwd uit zeven rechtsgedingen. De apostelen, misschien beter gezegd het christelijk geloof, worden steeds weer gedaagd voor een rechtszetel. De ene keer voor die van het Sanhedrin, de volgende keer van Herodes Agrippa, van de synagogen in de diaspora, van heidense stadsbestuurders (zoals in Philippi en Thessalonica), van de filosofen (zoals op de Areopagus), van woedende menigten (zoals in Efeze) en van Romeinse gezagsdragers (zoals Felix en Festus).

Dat Handelingen zó gecomponeerd is, is bij mijn weten nooit zo uitvoerig en overtuigend aangetoond en uitgewerkt als in mijn proefschrift. Zowel de opbouw van het Bijbelboek als het taalgebruik laat zien dat in Handelingen de thematiek van de rechtsvervolging allesbepalend is. Keer op keer beschrijft Lukas hoe het christelijk geloof standhoudt als het filosofisch en juridisch wordt getest.

In een confrontatie met het Sanhedrin blijkt dat dit geloof niet strijdt met de Joodse geschiedenis en traditie, maar er juist de vervolmaking van is. Dit geloof blijft op de Areopagus overeind als het zich moet meten met de Griekse filosofie. En het blijft staande binnen de Romeinse rechtsorde, omdat juist daar blijkt dat het geen enkele neiging heeft zich revolutionair tegen de overheid te richten of de staat te ondermijnen.

„Het christelijk geloof blijft overeind, ook als het zich moet meten met de Griekse filosofie” - Dr. W.L. Dekker, predikant te Kampen

Daarom kan Lukas zijn boek ook zo’n schijnbaar abrupt en open einde geven. Nee, we lezen niet meer of en hoe Paulus zich verantwoordt tegenover de keizer. Maar dat hoeft ook niet meer. De lezer van Handelingen wéét inmiddels dat de beweging van Jezus Christus niet te stuiten is, of er nu pogingen worden gedaan die te onderdrukken of dat men haar de vrije loop laat.

Heel betekenisvol is de laatste zin en zijn de laatste woorden van Handelingen: Paulus preekte, ook in Rome, het Koninkrijk van God en gaf onderwijs aangaande de Heere Jezus Christus, vrijmoedig en ongehinderd. Dat is de samenvatting en spits van het boek. Hier heeft Lukas de hele tijd naartoe geschreven. Handelingen moet je, voor een juist begrip, vanuit het einde teruglezen.

Belangrijk blijft verder om te zien dat achter alle rechtszaken en oordelen in Handelingen Gods rechtszaak staat. Door Jezus Christus uit de dood op te wekken, heeft Hij het beslissende oordeel uitgesproken en Zijn Zoon in het gelijk gesteld. Juist vanwege dít oordeel van God valt ook het getuigenis óver Jezus niet tegen te houden. Door geen enkele bestuurlijke of rechterlijke macht.”

Een van uw stellingen luidt dat Lukas de apostelen bewust modelleert naar het beeld van „dé filosoof aller tijden”, Socrates. Kunt u dat inderdaad hard maken?

„Je ziet dit duidelijk in het tweede proces van het Sanhedrin tegen Petrus en de andere apostelen. Als die laatsten dan zeggen: „Men moet Gode meer gehoorzaam zijn dan mensen”, vinden we dat in bijna gelijkluidende bewoordingen bij Plato, die in zijn ”Apologie” het proces tegen Socrates beschrijft.

„Lukas modelleert de apostelen bewust naar het model van filosofen zoals Socrates” - Dr. W.L. Dekker, predikant te Kampen

Je vindt zo’n verwijzing ook bij Paulus’ verdedigingsrede op de Areopagus, wanneer de aanklacht luidt dat de apostel „uitheemse goden” verkondigt. Volgens Plato luidde de aanklacht tegen Socrates dat hij „nieuwe goden” leerde en de jeugd op verkeerde gedachten bracht.

En zo zijn er meer aanwijzingen dat Lukas bewust een parallel schetst met het proces tegen Socrates, die de autoriteiten onterecht de mond wilden snoeren, net zoals ze dat vierhonderd jaar later met de apostelen wilden doen. Door de apostelen als het ware te kleden in de toga van de filosofen, wilde de schrijver van Handelingen, die goed thuis was in de cultuur van zijn tijd, laten zien: deze mensen zijn geen onruststokers, maar hebben iets waars en waardevols te zeggen. Wie hen toch probeert te onderdrukken, schaart zich daarmee onder tirannen.”

„Lukas koos bepaalde woorden niet om fancy te zijn, maar om zijn boodschap kracht bij te zetten” - Dr. W.L. Dekker, predikant te Kampen

Op eenzelfde manier ziet u in Handelingen verwijzingen naar Griekse tragedieschrijvers als Sophokles en Euripides…

„Ja. Neem Handelingen 5:39, waar Gamaliël het Sanhedrin waarschuwt dat het moet oppassen niet onverhoopt tegen God te strijden. Voor dat ”tegen God strijden” gebruikt Lukas een atypisch Grieks woord, ”theomachein”, dat nergens anders in het Nieuwe Testament voorkomt. Ga je dat verder uitzoeken, dan blijkt het woord als eerste voor te komen in de tragedie van Euripides, ”De Bacchanten”; ook daar trouwens in de context van een tiran, Pentheus genaamd, die een nieuwe cultus, te weten die van Dionysus, wil verbieden.

Ik ben er stellig van overtuigd dat Lukas, die hoog was opgeleid en zijn klassieken terdege kende, dit bewust zo opschreef. Hij koos deze woorden niet om fancy te zijn of om zijn geletterdheid te etaleren, maar om zijn boodschap ”verzet je niet tegen het christelijk geloof, want dat is tot mislukken gedoemd” extra kracht bij te zetten door verwijzingen naar het verleden en naar bij zijn publiek bekende literatuur.”

In uw proefschrift legt u er sterk de nadruk op hoe Lukas dit Bijbelboek bewust op een bepaalde manier componeerde, hoe hij gebeurtenissen groepeert en hoe hij zijn eigen taalgebruik, maar ook dat van de apostelen, laat aansluiten bij dat van de klassieke oudheid. Kun je Handelingen, als je het door die bril leest, dan nog wel zien als een feitelijk verslag van de historische werkelijkheid?

„Ik zie daarin geen tegenstelling. In tamelijk kort bestek beschrijft Lukas in Handelingen een periode van ruim dertig jaar, een tijd waarin enorm veel gebeurd was. Onvermijdelijk selecteert hij daarom scherp in wat hij niet en wat hij wel vermeldt. Bovendien vergroot hij sommige zaken uit en dikt hij andere jaren of gebeurtenissen in tot slechts enkele regels. Zoals iemand die over zijn vakantie vertelt niet alles van minuut tot minuut beschrijft, maar een selectie maakt van de meest typerende gebeurtenissen.

Al schrijvend werkt Lukas als het ware met een harmonica, die hij dan weer eens uitrekt en dan weer eens induwt. En in dat proces houdt hij steeds zijn hoofddoel en hoofdboodschap voor ogen.

Neem nu de redevoeringen van Paulus of Petrus: geheel letterlijk kunnen die haast niet zijn. Als je ze voorleest, ben je er soms in twee of drie minuten doorheen, terwijl de apostelen waarschijnlijk wel drie kwartier of langer gesproken hebben om hun boodschap goed en grondig uiteen te kunnen zetten. Wellicht heeft Lukas van sommige van die redevoeringen aantekeningen gemaakt. Of hij schreef betogen van Paulus uit zijn herinnering op, daarbij taal en woorden hanterend die de apostel gewoonlijk gebruikte. Daarom kun je ook zeggen dat het ware, waarachtige redevoeringen van Paulus zijn.

Voor mij ligt daar geen spanning met de historiciteit van de Bijbel of met de inspiratie door de Heilige Geest. Wat mij betreft onderstrepen deze inzichten juist het wonderlijke werk van de Geest. In de tijd van het Oude Testament gebruikte God de geschoolde priester Jesaja, die prachtig, poëtisch Hebreeuws schreef. Evenzo gebruikte Hij in de tijd van het Nieuwe Testament de arts Lukas, die volgens kenners fraai Grieks schreef en die klaarblijkelijk met heel zijn geestelijke bagage door God werd ingezet.

Lukas heeft door het schrijven van Handelingen veel meer willen bieden dan alleen een historische verslaglegging van de daden van de apostelen. Al vertellend ontvouwt Lukas ook zijn eigen theologie. Waar de eerste christenen nu eigenlijk voor staan, maakt hij inzichtelijk en invoelbaar voor zijn Grieks-Romeinse tijdgenoten.

Impliciet nodigt hij zijn lezers uit om ook zelf een oordeel te vellen over de nieuwe beweging. Willen zij die, als waren zij tirannen, bestrijden? Willen zij die neutraal-afwachtend bejegenen, zoals Gamaliël of Gallio deden? Of erkennen zij haar als drager van de waarheid, zoals Dionysius en Damaris op de Areopagus deden?

Lezers die zelf al tot de christelijke beweging behoren, bemoedigt Lukas om vol te houden in situaties van vervolging. Want zijn boek laat zien dat het goede nieuws over Jezus Christus, Die de dood overwonnen heeft, niet te stuiten is. Of die boodschap nu in allerlei rechtszaken bijgevallen of veroordeeld wordt.”