In feite is antisemitisme een hoogst ongelukkige term. Letterlijk heeft het betrekking op alle Semieten. Dus niet alleen Joden, maar ook Arabieren, Palestijnen, Syriërs en zo meer. In het algemene spraakgebruik heeft het zich verengd tot de Joden. Antisemitisch betekent vandaag en in Nederland: anti-Joods.

Vooral in de negentiende eeuw kwam het begrip op en werd het verbonden met het Joodse volk of ”ras”. Allerlei theorieën over ras maakten destijds opgang. Het was ook de periode dat Joodse denkers als Moses Hess en Leon Pinsker stelden dat het Joodse ”ras” een Joodse staat moest hebben. Ieder volk of ras had immers een eigen staat.

Vooral in de vorige eeuw heeft het begrip antisemitisme zich ontwikkeld tot een waaier aan betekenissen. Er kwam politiek antisemitisme (de nazi’s, de NSB), er bleef het sociaal antisemitisme (Joden beoordelen op hun uiterlijk enzovoorts), blijvend bleek het eeuwenoude religieuze antisemitisme. Behalve deze drie vormen zijn er meer te onderscheiden. Ik ga nu vooral in op het religieuze antisemitisme.

Netanyahu

Religieus antisemitisme is het christendom vaak verweten en voor een belangrijk deel terecht. Ook heeft de kerk zich bezondigd aan politiek en sociaal antisemitisme. Vele boeken gaan hierover en ik voel geen behoefte daar iets aan toe te voegen. In veel opzichten zijn (vooral westerse) christenen schuldig aan meervoudig antisemitisme.

Er is ook een heel andere kant. Allereerst veroorzaakt door bepaalde ”officiële” opvattingen over wat religieus en ander antisemitisme is. De International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) oordeelt dat het antisemitisch is te zeggen dat Joden Jezus hebben gedood. Ook is het antisemitisch „te beweren dat het bestaan van een staat Israël een racistische onderneming is” of „dubbele normen te hanteren door van het land een gedrag te eisen dat niet van enig ander democratisch land wordt verwacht of geëist”. Dat laatste opent de weg voor het afwijzen van elke kritiek op de staat Israël, zoals nu Netanyahu doet. Voor hem is kritiek op Israëls gedrag „antisemitisch”. Dat beweert hij steeds weer bij de wereldwijde afkeuring van zijn gruwelijke wraakoorlog in Gaza (volgens sommige tellingen meer dan 36.000 doden en 100.000 gewonden en vermisten).

Jonathan Sacks

Religieus ”antisemitisme” beperkt zich niet alleen tot de beschuldiging dat de Joden Jezus hebben gedood. Het omvat ook kritiek op de Joodse religieuze manier van leven, hun feesten en gebruiken, kortom op hun gehele Joods-zijn.

Het is echter speciaal hier waar de schoen wringt. Mag je als christen niets van Joodse feesten en gebruiken zeggen? Dan ”exit” voor Paulus, die herhaaldelijk de besnijdenis en andere wettische bepalingen onder kritiek stelt. Dan exit voor de Hebreeënbrief, die spreekt over de Joodse „schaduwdienst” en wijst op een uitnemender verbond. Exit ook voor Openbaring 2-3, waar Joodse tegenstanders van christenen geduid worden als „synagoge van satan”. Dan zelfs exit voor Jezus, die herhaaldelijk zegt: „Gij hebt gehoord dat…, maar Ik zeg u…”

„Rabbijn Jonathan Sacks is met zijn exegetische boeken voor veel predikanten en anderen een inspirerende autoriteit”

Inderdaad zijn er heden (ook in Nederland) theologische instellingen die in hun opleiding meer aandacht besteden aan Joodse Schriftuitleg en uitleg van Joodse riten en symbolen dan aan klassiek christelijke. Rabbijn Jonathan Sacks is met zijn exegetische boeken voor veel predikanten en anderen een inspirerende autoriteit. Dat hij en andere rabbi’s (in Nederland ook in reformatorische kring graag optredend) Jezus niet als de beloofde Messias aanvaarden en daarmee de essentiële boodschap van het hele Nieuwe Testament verwerpen, geldt kennelijk niet als een onoverkomelijk bezwaar.

Antichristelijk label

Uit reactie tegen vroeger antisemitisme heerst in veel (ook reformatorische) kringen filosemitisme. Deze sterke sympathie voor het Joodse volk lijkt mensen blind te maken voor elke misstap die de seculiere staat Israël begaat. Kritiek op dit Israël (vaak simpelweg geïdentificeerd met het Bijbelse Israël of zelfs het gehele Joodse volk) wordt als verraad gebrandmerkt. Heeft men dan niets van het Evangelie begrepen en geldt als rechtvaardige wet ”oog om oog, tand om tand”?

„Uit reactie tegen vroeger antisemitisme heerst in veel (ook reformatorische) kringen filosemitisme”

Uitgesproken filosemitisme klinkt in een recent Amerikaans boek (Magda Teter, ”Christian Supremacy. Reckoning with the Roots of Antisemitism and Racism”, Princeton University Press, 2023). De auteur geselt christelijke superioriteit en ziet die verbonden met antisemitisme en racisme. Teter is hoogleraar Joodse studies en gaat openlijk tekeer tegen essentiële christelijke waarden. ”Antisemitisme” is bij haar verworden tot een antichristelijk label.

Jacobus Revius

Bepaald gebruik van het label ”antisemitisme” heeft soms onthutsende uitkomsten. Dichter Jacobus Revius is bekend om zijn ontroerende sonnet ”Hy droech onse smerten”. Dat begint met: „T’en zijn de Joden niet, heer Jesu, die u cruysten…” Revius wil zeggen dat hij zelf schuldig is: de oorzaak van Christus’ lijden is de schuld van zijn zonden. Maar, stellen nu uitleggers, Revius aanvaardt dat de Joden verantwoordelijk waren voor Jezus’ kruisdood; hij benadrukt dat zelfs. Je moet eigenlijk lezen: „De Joden, die u kruisigden, zijn het niet – ik ben het die u dit heeft aangedaan.” Andere gedichten bewijzen ondubbelzinnig dat hij de Joden voor de kruisiging verantwoordelijk hield.

Die uitleg lijkt mij correct. Maar niet de onthutsende interpretatie dat dan ook Revius in een anti-Joodse traditie staat. Met andere woorden: hij is ook schuldig aan (in ieder geval, maar in andere gedichten niet alleen!) religieus antisemitisme.

Paulus antisemiet?

Antisemitisme is al herhaaldelijk verweten aan de schrijvers van de evangeliën, Johannes in het bijzonder (onder anderen: R. Bieringer e.a., ”Anti-Judaism and the Fourth Gospel”, 2001). Van Apostolische Vaders en vroege kerkvaders ontkomt in het ”Post-Holocaust”-onderzoek vrijwel niemand het label. Hoogst merkwaardig, want velen waren Joden, de schrijvers van het Nieuwe Testament waarschijnlijk allen (ook Lukas).

Zegt Revius in genoemd gedicht niet wat in het Nieuwe Testament staat? Het waren de Romeinen die het vonnis uitvoerden, maar het kwam van Jezus’ eigen volksgenoten. Wie daarin de evangeliën niet aanvaardt of anders wil lezen, zal struikelen over teksten als Handelingen 2:23 en 36 of 5:30. Petrus dus ook een antisemiet? En Paulus (zie bijvoorbeeld Handelingen 13:28) ook maar? De kanttekeningen bij de Statenvertaling, waar Revius als revisor aan meewerkte en die afkomstig zijn van zijn naaste collega’s, lezen iets geheel anders.

”Antisemitisme” kan worden tot een antichristelijk label. Ik houd mijn hart vast bij de invulling door het nieuwe kabinet van verplicht onderwijs in de Holocaust.

De auteur is emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis en patristiek aan de Universiteit Utrecht en Radboud Universiteit Nijmegen en buitengewoon hoogleraar vroeg christendom aan de Universiteit van Pretoria.