Voor wie in de binnenstad van Kampen loopt, is de kerk nooit ver weg. In en rond het centrum van het vanouds protestantse bolwerk aan de IJssel bevinden zich diverse historische bedehuizen, zoals de Bovenkerk, de Broederkerk en de Nieuwe Kerk. Maar de tijd dat al die kerken elke zondag volstroomden met kerkgangers is voorbij. Zo hield de protestantse gemeente Kampen in januari 2017 de laatste dienst in de Bovenkerk , terwijl ook elders in de stad kerken een andere functie kregen.

Ds. F. (Feike) Verboom (68) maakte het allemaal van nabij mee. Hij deed in 1992 intrede in de hervormde gemeente in Kampen, die hij tot zijn emeritaat in 2022 diende. „Er is in de loop der jaren veel veranderd”, vertelt de predikant in de studeerkamer van zijn woning in Kampen-Zuid. „Toen ik hier kwam, waren er vijf hervormde wijkgemeenten. Twee behoorden tot de Gereformeerde Bond, twee waren confessioneel en één was open confessioneel.”

Ds. Verboom werd destijds verbonden aan een confessionele wijkgemeente die samenkwam in de Broederkerk. „De Bondspredikanten en de confessionele predikanten rouleerden in die tijd over de kerken. Er waren ook drie gereformeerde kerken, maar ik had geen idee wie daar predikant waren. We leefden helemaal langs elkaar heen.”

Terugkijkend op de jaren negentig spreekt ds. Verboom van „goed gevulde kerken”. Hij had zo’n 150 catechisanten en leidde veel huwelijks- en begrafenisdiensten. In de loop der jaren nam het aantal gemeenteleden in zowel de hervormde gemeente als de gereformeerde kerken af. Dat leidde tot een noodzakelijke inkrimping van het aantal predikantsplaatsen en kerkgebouwen, want „er kwam minder geld binnen”.

Verhuizing

Gaandeweg ontstond er meer samenwerking tussen hervormden en gereformeerden. In 2015 adviseerde een gezamenlijke stuurgroep toekomst kerkgebouwen aan de kerkenraden van de hervormde gemeente en de gereformeerde kerk om drie van de zes kerkgebouwen –Bovenkerk, Burgwalkerk en Noorderkerk– af te stoten.

De daarop volgende sluiting en herverdeling van kerkgebouwen zal ds. Verboom niet snel vergeten. Hij verhuisde met ‘zijn’ gemeente naar de Westerkerk, terwijl een andere gemeente de Broederkerk ging gebruiken. „Ik had niet verwacht dat die verhuizing zo veel impact zou hebben”, blikt de predikant terug. „Gemeenteleden waren boos dat we als wijkgemeente de Broederkerk moesten verlaten. Sommigen gingen ineens niet meer naar de kerk. Anderen bleven achter in de Broederkerk. Het was geen fijne tijd.”

In 2019 fuseerden hervormden en gereformeerden en ontstond de protestantse gemeente Kampen. Deze bestaat nu uit drie wijkgemeenten met elk een eigen signatuur en een gebouw: Broederkerk (Gereformeerde Bond), Westerkerk (confessioneel) en Open Hof (open confessioneel). Daarnaast ontstond in de nieuwbouwwijk Het Onderdijks pioniersplek De Stroom, die samenkomsten houdt in een schoolgebouw.

Weglopen

Terugkijkend op een jarenlang proces van krimp zegt ds. Verboom: „Het gaat heel geleidelijk, maar het is niet iets moois. Als predikanten en kerkenraden doe je je best om gemeenteleden vast te houden. Maar je ziet toch mensen weglopen naar bijvoorbeeld evangelische gemeenten. Daarnaast zijn er steeds meer mensen die blijkbaar minder behoefte hebben aan de kerk en misschien ook aan God. Dat vind ik heel erg.”

„je doet je best om gemeenteleden vast te houden, maar je ziet toch mensen weglopen naar bijvoorbeeld evangelische gemeenten” - Ds. F. Verboom, emeritus predikant in Kampen

Na het vertrek van ds. Verboom beriep de wijkgemeente Westerkerk niet opnieuw een tweede predikant. Ds. W.L. Dekker werkt nu samen met twee kerkelijk werkers. Elke zondag zijn er twee diensten, met in de ochtend ruim 600 kerkgangers en in de avond zo’n 100, schat ds. Verboom. Hij is blij dat er niet alleen ouderen, maar ook gezinnen met jonge kinderen in de kerk zitten.

De predikant signaleert dat de band met de kerk bij de jongere generaties verandert. „We hebben elk jaar belijdeniscatechisanten, al wordt het aantal minder. Sommigen van hen komen niet vaker dan één keer per maand naar de kerk. Dat vind ik zorgelijk.”

Hoe kijkt ds. Verboom naar de toekomst? „De gemeente is gewend aan de veranderingen. Er zijn drie nieuwe wijkgemeenten ontstaan. Het zijn levende gemeenschappen geworden. Gelukkig kan dat na een renovatie. Ik hoop dat het ledental niet verder terugloopt, maar dat hebben we zelf niet in de hand. We hebben het werk van de Heilige Geest hard nodig en de inzet en trouw van de gemeenteleden.”

Poortkerk

Dat de Bovenkerk in Kampen niet meer in gebruik is voor erediensten komt de plaatselijke gereformeerde gemeente (gg) op dit moment goed uit. Sinds oktober 2023 komt zij op zondag samen in het monumentale bedehuis, gedurende de verbouwing van het eigen kerkgebouw. Het gaat om verduurzaming en een uitbreiding van het aantal zalen, zegt ouderling F.J. (Frits) Verweij (71), voorzitter van de kerkenraad. Het aantal zitplaatsen in de kerkzaal blijft met ongeveer duizend nagenoeg gelijk.

Het huidige ledental van de gg in Kampen ligt met 1480 iets hoger dan dat van 25 jaar geleden (1442). Maar die cijfers vertellen niet het hele verhaal, zegt Verweij. „Vanaf 1995, toen we 1320 leden hadden, maakte de gemeente een gestage groei door. Op het hoogtepunt, in 2009, telden we 1600 leden. Daarna is het ledental weer gaan dalen, vooral sinds 2017, tot 1450 nu, de circa dertig leden uit Leeuwarden niet meegerekend.”

De groei vanaf de jaren negentig was onder meer het gevolg van import, mede door de komst van de Pieter Zandt Scholengemeenschap. De import compenseerde het vertrek van leden uit de Kamper gg in die jaren ruimschoots. „Als alle leden die vanaf 1995 vertrokken zijn, waren gebleven, hadden we nu 2000 tot 2300 leden gehad.”

Het komt „niet heel vaak” voor dat vertrekkende gemeenteleden buitenkerkelijk worden, stelt Verweij vast. De overgrote meerderheid sluit zich aan bij een andere gemeente. „Daarbij speelt vaak mee dat ze kritiek hebben op de prediking of op zaken zoals het dragen van hoofdbedekking door vrouwen in de eredienst”, aldus de voorzitter, die ook wijst op een veranderende kerkvisie. „Een gezond kerkbesef –ik hoor bij een kerkverband en ga daar niet zomaar weg– neemt af. Dat resulteert er soms in dat mensen die belijdenis doen een jaar later al zijn verkast naar een ander kerkverband.”

Hij ziet ook een verschuiving in de kerken waarnaar gemeenteleden vertrekken. „Vroeger gingen ze vooral naar de oude hervormde kerk in IJsselmuiden. De laatste jaren zie ik een tendens dat mensen minder vaak overstappen naar gemeenten die vrij dicht bij ons liggen, zoals een behoudende gereformeerdebondsgemeente of een hersteld hervormde gemeente. Ze zetten nu vaker een grotere stap, tot mijn verbazing bijvoorbeeld naar middenorthodoxe gemeenten in de PKN. Overgangen naar charismatische groeperingen komen niet heel veel voor.”

Wanneer gemeenteleden door huwelijk overgaan naar een behoudende gereformeerdebondsgemeente of de HHK vindt Verweij dat „alleszins begrijpelijk; er moet een keuze gemaakt worden”. „Als mensen vertrekken vanwege kritiek op de prediking –te veel nadruk op de ellende, te weinig dankbaarheid en wat je er in de praktijk mee kunt– doet dat zeer. Ik zeg niet dat onze prediking volmaakt is, maar we staan daarmee wat de kern betreft wel in een traditie van eeuwen, al zijn er weleens verschillende accenten gelegd. Het doet pijn als mensen weggaan vanwege de prediking, terwijl je zelf ervaart dat die naar Schrift en belijdenis is.”

Verweij hoopt dat de daling van het ledental niet blijft doorzetten. „Ik hoop en bid dat we met een zachte landing bezig zijn en dat de gemeente bewaard mag worden.” Hoewel hij het mooi vindt om nu op zondag dienst te hebben in de monumentale Bovenkerk –„waar eeuwenlang mensen samenkwamen in Gods huis”– kijkt Verweij er ook naar uit om over enkele maanden de Poortkerk weer in gebruik te nemen. „We hopen dat we daar weer vele jaren mogen kerken en dat het Woord zijn voortgang zal hebben.”

„Als mensen vertrekken vanwege kritiek op de prediking doet dat zeer” - F.J. Verweij, voorzitter kerkenraad gg Kampen

Corona

De Nieuwe Kerk aan de Broederweg is al decennia de plaats van samenkomst van de Nederlandse gereformeerde kerk (Ngk). De gemeente is het achterliggende jaar licht gegroeid en telt bijna 1700 leden, zegt Wilco van der Kolk (54). De voorzitter van de kerkenraad geeft aan dat de groei vooral het gevolg was van de overkomst van mensen uit andere kerken.  Hij schrijft dit onder meer toe aan „een aanstekelijke prediking, veel aandacht voor jeugd en goede muzikale begeleiding in de diensten”.

In de gemeente onderscheidt Van der Kolk drie groepen. „Zo’n 40 procent is betrokken, 30 procent komt af en toe, en nog eens 30 procent is op papier nog lid, maar zien we niet vaak meer. We hebben daarvoor een randkerkelijkenbeleid ontwikkeld. Er is een speciale groep pastorale bezoekers die deze mensen opzoekt, zodat ze in ieder geval gezien worden.”

In de afgelopen halve eeuw is er veel veranderd, schetst Van der Kolk. „In mijn jeugd waren er op zondag vier diensten in de Nieuwe Kerk, die allemaal redelijk vol zaten. Tegenwoordig zijn er nog twee diensten. Er is plek voor 800 mensen. Met Kerst en Pasen is de kerk goed gevuld. Op een gewone zondagochtend komen er 400 tot 500 mensen. Corona heeft er behoorlijk ingehakt. Een bepaalde gewoonte bij mensen die standaard naar de kerk gingen, is doorbroken. Mensen maken ook gebruik van de stream via YouTube. Er kijken zo’n 130 aansluitingen live mee.”

Middagdiensten

De middag- of avonddienst trekt gemiddeld zo’n vijftig kerkgangers. Hiervoor wijkt de gemeente uit naar de St.-Annakapel. „In een kerk met 800 zitplaatsen voel je je met 70 kerkgangers behoorlijk verloren. De St.-Annakapel is een mooi klein kerkje, met honderd zitplaatsen. Dat ervaren mensen als prettig.”

Sinds 2023 maakt de gemeente van de Nieuwe Kerk samen met twee vroegere vrijgemaakte gemeenten in Kampen (Bazuinkerk en Eudokiakerk) deel uit van de gefuseerde Nederlandse Gereformeerde Kerken. De voormalige vrijgemaakte kerken zijn „gestopt met de middagdiensten”, zegt Van der Kolk. „We hebben, evenals de christelijke gereformeerde kerk in Kampen, de hand naar hen uitgestoken en gezegd dat ze van harte welkom zijn in onze middagdiensten.”

„Ik hoop dat de drie kerken kunnen blijven bestaan, maar er kan een moment komen dat het lastig wordt” - Wilco van der Kolk, voorzitter Ngk Kampen (Nieuwe Kerk)

Of er op termijn drie NGK-gemeenten in Kampen blijven bestaan, vindt Van der Kolk lastig te zeggen. „We kijken wat we samen kunnen doen met de vroegere vrijgemaakte kerken, maar willen mensen die jaren samen een geloofsgemeenschap vormen niet uit elkaar halen. Een van de twee gemeenten heeft al langere tijd geen predikant en heeft wat leden zien vertrekken. Het is afwachten hoe dat verder zal gaan. Ik hoop dat de drie kerken kunnen blijven bestaan, maar er kan een moment komen dat het lastig wordt. Dan zullen we gezamenlijk gaan kijken naar een oplossing.”