„Ik heb goed nieuws”, zei de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, vrijdag in de Poolse hoofdstad Warschau. Ze kondigde aan de sinds 2021 bevroren Europese fondsen deze week aan Polen vrij te geven. Brussel „is onder de indruk” over de voortgang van de Poolse regering bij het herstellen van de vrije rechtsspraak. De Commissie stelt alles in het werk om de zogenoemde artikel-7-procedure, een vanwege schendingen van de rechtsstaat tegen Polen aangespannen strafmaatregel, stop te zetten.

Het nog beschikbaar te stellen geld komt uit twee potjes: 76,5 miljard euro uit het cohesiefonds, bedoeld voor de ontwikkeling van achtergebleven regio’s in Europa, en bijna 60 miljard aan subsidies en leningen uit het coronaherstelfonds, bedoeld voor herstel van de economie na de covidpandemie.

Pensioen

De fondsen, bedoeld voor de periode 2021 tot 2027, zijn bevroren vanwege het aan banden leggen van de rechterlijke macht door de vorige regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). In acht jaar tijd heeft de conservatief-nationalistische PiS de vrije rechtsspraak in Polen om zeep geholpen. Onder meer de Nationale Raad voor de Rechtspraak (KRS) –die nieuwe rechters voordraagt–, het Grondwettelijk Hof en enkele kamers van het hooggerechtshof werden politieke organen, bezet met aanhangers van de PiS-partij.

De vorig jaar aangetreden liberale premier Tusk is vastbesloten gerechtelijke instanties weer onafhankelijk te laten opereren. Brussel is overtuigd van de goede bedoelingen van de Poolse premier. In december kreeg Polen al 5,1 miljard euro aan voorfinanciering, bedoeld om Tusk te stimuleren zijn voorgenomen hervormingen door te zetten. Om te laten zien dat Polen werk maakt van herstel van de rechtsspraak, dwong justitieminister Adam Bodnar in januari nationaal aanklager Dariusz Barski –een loyalist aan PiS– alvast tot vervroegd pensioen. Rechters bekritiseerden de stap echter als politieke inmenging, zonder wettelijke basis.

Vorige week dinsdag presenteerde Bodnar in Brussel een actieplan waarin hij uiteenzet hoe de regering de onafhankelijke rechtsspraak wil herstellen en de artikel-7-strafprocedure wil stopzetten. Het plan omvat negen wetsvoorstellen. Onder meer de KRS moet weer onafhankelijk van het parlement gaan opereren. Von der Leyen noemde het plan vrijdag „een krachtig statement” en een „duidelijke routekaart” en kwam met de mededeling dat de Commissie de 137 miljard aan bevroren Europese fondsen deze week zal vrijgeven. De Poolse regering hoopt voor de Europese verkiezingen in juni alle hervormingen in de rechtsspraak te hebben doorgevoerd, zodat de EU-miljarden het land weer kunnen instromen. „Het is veel geld, dat we goed gaan gebruiken”, reageerde de glunderende Tusk vrijdag op Von der Leyen.

Politiek

De Brusselse geldkraan gaat niet onvoorwaardelijk open. Eerst moeten alle lidstaten met het voorstel instemmen. En dan nog staat het geld niet direct op de Poolse rekening. Cohesiefondsen worden geleidelijk uitbetaald en het geld uit het coronaherstelfonds is gekoppeld aan investeringen om de economie te helpen verduurzamen.

Toch waarschuwen juristen voor een te snel overstag gaan van de Commissie. Want de Poolse regering heeft alleen nog maar plannen gepresenteerd. Of Tusk de vrije rechtspraak in Polen echt weet te herstellen, is nog maar de vraag. President en PiS-partijgenoot Andrzej Duda –tot 2025 in functie– kan wetgeving blokkeren. En PiS-loyalisten die nu prominente posities in rechtbanken bezetten, zullen die niet snel opgeven. Dat de Commissie zegt het geld alvast vrij te geven, wekt de indruk dat Brussel politiek vooringenomen is in het voordeel van Tusk.

Ook in EU-kringen klinkt kritiek op de ingezette koers. „Iedere verandering in Polen is politiek”, zei een hoge functionaris in oktober tegen de Britse krant Financial Times. EU-ambtenaren zeiden tegen FT dat Tusks stappen de indruk wekken dat hij zich met de rechters bemoeit op een manier die vergelijkbaar is met de vroegere acties van PiS.