In de acht jaar dat PiS aan de macht was, werd in rap tempo de onafhankelijke rechtspraak gemuilkorfd. Sinds 2018 had het door PiS gedomineerde parlement een stevige vinger in de pap bij de benoeming van rechters. Kritische juristen werden in het vervolg monddood gemaakt: afgeluisterd, bedreigd of zelfs ontslagen. De vrije pers verging het niet beter. In 2021 verbood een wet bedrijven van buiten de Europese Unie een meerderheidsbelang te hebben in Poolse media. Volgens tegenstanders richtte PiS daarmee de pijlen op de enige onafhankelijke nieuwszender in Polen: TVN24 – toen nog grotendeels in handen van het Amerikaanse Discovery.

Nu Tusk opnieuw met zijn Burgerplatform (KO) premier is –van 2007 tot 2014 was hij het ook–, zal weer een democratische wind door Polen waaien, belooft hij. Bij zijn aantreden sprak hij een einde te zullen maken aan de „PiS-bezetting” van het land. PiS-partijleider Jarosław Kaczyński reageerde daarop furieus en hekelde de premier als een „Duitse agent” – wat in Polen zo’n beetje gelijkstaat aan landverraad.

Tusk gaat voortvarend te werk. Slechts een week na zijn aantreden zette Tusk de nationale omroep TVP –die als spreekbuis voor PiS Tusk jarenlang fel bekritiseerde– op non-actief. Omroepbazen en presentatoren werden op staande voet ontslagen en vervangen. Enkele weken later liet Tusk oud-minister van Binnenlandse Zaken Mariusz Kamiński en diens staatssecretaris Maciej Wąsik oppakken in het presidentieel paleis van Andrzej Duda – waar ze een veilig heenkomen zochten. De twee PiS-politici waren al in 2015 tot drie jaar cel veroordeeld wegens machtsmisbruik, omdat ze het gebruik van valse documenten in een onderzoek hadden toegestaan… Maar een paar maanden daarna werd hen gratie verleend door partijgenoot Duda. De hoogste Poolse rechter zette daar vorige zomer een streep door. De zaak moest over en nadat de politici alsnog tot twee jaar cel werden veroordeeld, liet Tusk hen oppakken.

Brussel is maar wat blij met Tusks pogingen de rechtsstaat te herstellen. De oud-voorzitter van de Europese Raad (2014-2019) was nog niet aangetreden als premier of er werd al 5 miljard euro aan EU-fondsen, die in 2021 waren bevroren wegens schendingen van de rechtsstaat, door de Europese Commissie aan Warschau vrijgegeven. Ter motivatie om door te gaan met hervormen. De andere ruim 100 miljard euro aan bevroren subsidies en leningen verwacht Eurocommissaris Johannes Hahn (Begroting) binnenkort ook vrij te geven.

Juristen zijn echter ongerust over Tusks omstreden zet om de persvrijheid te herstellen. Doet hij nu niet hetzelfde als waarvan hij de PiS beschuldigde: het buiten de wet om vervangen van de top van de omroep TVP met eigen mensen? Bovendien gaat de regering niet over het ontslaan en benoemen van omroepbazen. En dus floot de rechter Tusk terug. Nu probeert hij het via een omweg. Nadat Duda de nieuwe begroting blokkeerde, plaatste de regering de TVP „in staat van liquidatie”, ofwel op weg naar faillissement. De juridische strijd over de omroep loopt nog.

Ook mensenrechtenwaakhond Helsinki Comité heeft bij het vervangen van de TVP-top „ernstige juridische twijfels”. Dit zou strijden met de grondwet en Europese normen. „Een beerput maak je niet schoon in een wit pak”, reageerde de Poolse staatssecretaris van Cultuur Joanna Scheuring-Wielgus in januari. Maar juristen wijzen erop dat herstel van de rechtsstaat begint met het respecteren ervan.