Het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) heeft alles op alles gezet, maar de deadline niet gehaald. Ter Apel is ook deze dinsdag nog steeds overvol. Binnen vier weken moest de opvanglocatie het aantal asielzoekers terugbrengen tot 2000, zo oordeelde de rechter een maand geleden. Elke dag dat de locatie zich niet aan de gerechtelijke uitspraak houdt, moet het COA 15.000 euro overmaken aan de gemeente Westerwolde, met een maximum van 1,5 miljoen euro.

Maar heeft zo’n dwangsom wel nut? Zowel de gemeente als het COA draaien beiden op gemeenschapsgeld. Geld dat vanuit het Rijk aanvankelijk voor de ene instantie bedoeld was, komt via de dwangsom uiteindelijk bij de andere terecht. Toch heeft het financiële drukmiddel wel degelijk zin, zegt Maarten Allers, hoogleraar economie van decentrale overheden aan de Rijksuniversiteit Groningen. „Gemeenten en overheidsinstanties zitten er echt mee in hun maag. Het levert negatieve publiciteit en een gat in de begroting op. Een instantie heeft hierdoor minder financiële bestedingsruimte en zal er dus alles aan doen om het probleem zo snel mogelijk op te lossen.”

Meevaller

Het ontstane gat wordt namelijk niet zomaar opgevuld door meer geld vanuit het Rijk, zegt Allers. „Wie meer publiek geld wil, moet langs bij het ministerie van Financiën. Daar zullen de bewindslieden zeggen: Los het probleem zelf maar op.” Van het rondpompen van publiek geld is volgens de hoogleraar geen sprake. „Het geld dat een instantie als het COA kwijt is aan dwangsommen moet de organisatie zelf ergens anders vandaan zien te halen.” Het beeld dat een dwangsom ambtenaren weinig doet, aangezien het om publiek geld gaat, klopt volgens Allers dan ook niet. „Zo’n bezuiniging doet gewoon pijn.”

Voor de ontvangende overheidsinstantie betekent de dwangsom een financiële meevaller. „Het geld is vrij besteedbaar. In dit geval mag de gemeente Westerwolde dus zelf beslissen waar ze het aan uitgeeft.” Financiële meevaller of niet, overheidsinstanties voorkomen dergelijke rechtszaken liever, weet Allers. „Zo’n dwangsom is een uiterste drukmiddel om de problematiek op te lossen. Er zit vaak een noodkreet onder.”

Binnen het asielstelsel zijn dwangsommen sowieso een beproefd middel, zo blijkt ook uit de jaarcijfers van de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND). De organisatie, die asielaanvragen beoordeelt, was vorig jaar niet minder dan 11,3 miljoen euro kwijt aan dwangsommen. De verwachting is dat dit bedrag volgend jaar nog verder toeneemt, laat een woordvoerder weten. Door afschaling in het verleden, personeelstekorten en een stijgende asielinstroom lukt het de organisatie niet om asielaanvragen binnen de termijn te beoordelen.

Advocaat Michael Yap staat regelmatig mensen bij die via de rechter zo’n dwangsom innen. Dat zijn niet alleen asielzoekers, verduidelijkt hij. „Het zijn bijvoorbeeld ook mensen die wachten op een beslissing over de visumaanvraag voor familiebezoek.” Om en nabij de 21 maanden krijgt de IND nu om een beslissing te vellen over zo’n aanvraag. Na die tijd, en de tussenkomst van een rechter, krijgt de eisende partij 100 euro per dag tot de IND definitief met een beslissing is gekomen. Het bedrag kan oplopen tot maximaal 7500 euro per persoon. „Regelmatig sta ik mensen bij die uiteindelijk zo’n bedrag ontvangen”, zegt Yap.

Afschalen

Toch koerst de advocaat liever niet af op een dwangsom. „Niemand heeft er baat bij. Het is letterlijk het schuiven met publiek geld. Ik ben ook veel liever met de inhoudelijke kant van mijn werk bezig.” Ook rechtbanken zitten volgens hem niet te wachten op dwangsommen over beslistermijnen. „Die hebben ook wel wat beters te doen.”

Waarom Yap ze dan wel indient? „Een dwangsom kan helpen de druk op te voeren. Het is een vorm van compensatie voor het schenden van de termijnen.” Volgens Yap faalt de overheid in de uitvoer van haar werkzaamheden. „De situatie nu is waardeloos. Mijn cliënten horen maandenlang niets. Ze verkeren in onzekerheid of ze mogen blijven of niet.”

Uiteindelijk is de politiek zelf de oorzaak van de dwangsomproblematiek, vindt Yap. „Er wordt vaak gewezen naar de verhoogde asielinstroom, maar de overheid besloot zelf in 2015 om af te schalen wat betreft opvanglocaties en capaciteit bij de IND. Daardoor lopen we nu constant achter de feiten aan.”

Het voorkomen van dwangsommen is volgens de advocaat niet al te moeilijk. „De IND moet duidelijker communiceren. Nu horen we maandenlang helemaal niets. Het blijft gissen wanneer we een beslissing kunnen verwachten.” Ook komt hij maar moeilijk in contact met IND-medewerkers die over de zaken van zijn cliënten gaan. „Verstrekt de IND die informatie wel, dan daalt het aantal dwangsommen. Daarvan ben ik overtuigd.”