Stel dat je als Veenendaalse gereformeerdebonder, cgk’er, Ngk’er of gergemmer de proef op de som zou nemen. Voor één keer rijd, fiets of wandel je op zondagmorgen niet naar je eigen kerk, zoals je gewend bent, maar naar evenementenhal De Basiliek, waar Mozaiek0318 elke rustdag (twee keer achter elkaar) een dienst houdt. Hoe zou je dat ervaren? Wie zou je daar ontmoeten?

De kans dat de dienst van die morgen –vanwege onder meer de massaliteit, de moderne muziek en de theaterachtige sfeer– vervreemding oproept, is groot. Minstens even groot is de kans dat je er, al rondkijkend, heel wat bekenden ontwaart. „Hé, Johan, die zat voorheen toch twee kerkbanken voor mij?” „O, en daar het gezin Klinkenberg. Die man is bij ons nog diaken geweest.”

Wie Mozaiek zegt, zegt: evangelische megakerk. Wie Mozaiek zegt, zegt: spectaculaire groei. Wie Mozaiek zegt, zegt –om niet meer te noemen–: grote zuigkracht richting traditionele kerken, ja, ook reformatorische.

Uit andere kerken

Hoe groot het aandeel Mozaiekbezoekers is dat afkomstig is uit andere kerken, valt moeilijk exact te bepalen. Mozaiek houdt er, in tegenstelling tot gevestigde kerken, geen leden en geen ledenadministratie op na. Wel kunnen bezoekers „deel” van Mozaiek worden en als zodanig worden geregistreerd, maar daarbij wordt hun eventuele vorige kerk­genootschap niet genoteerd.

Naar schatting is zo’n 80 procent van alle bezoekers afkomstig uit andere kerken, waarvan ze overigens als „deel” van Mozaiek gewoon lid kunnen blijven. Vermoedelijk circa 20 procent was voorheen geen lid van een kerk, zegt prof. dr. Miranda Klaver, hoogleraar antropologie van religie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het maken van dergelijke inschattingen blijft echter lastig, weet zij. „Want bij welke groep tel je een veertiger mee die op zijn vijftiende de kerk verliet en sindsdien nooit meer een stap in een bedehuis zette? Kun je iemand met onmiskenbaar christelijke roots zomaar ”onkerkelijk” noemen?”

Rondpompen

In elk geval is het te gemakkelijk om smalend te doen over het grote aandeel bezoekers dat afkomstig is uit andere kerken door al te snel te spreken van ”circulation of the saints” of het ”rondpompen van gelovigen”, zegt Klaver. „Als inderdaad zo’n 20 procent van de bezoekers van Mozaiekdiensten geen christelijke achtergrond heeft, is dat –laten we wel wezen– in absolute getallen bezien een respectabel aantal. Traditionele kerken zouden in hun handen knijpen als ze, door bijvoorbeeld evangelisatie, zo veel nieuw­komers zouden kunnen verwelkomen.”

Gevraagd naar verklaringen voor de aantrekkingskracht van Mozaiek op buitenkerkelijke én kerkelijke bezoekers, hoeft prof. Klaver niet lang na te denken. „Het is om te beginnen een heel gastvrije gemeenschap. Dat merk je als bezoeker meteen, alleen al door de manier waarop je op de parkeerplaats hartelijk welkom wordt geheten. Mozaiek denkt helemaal vanuit nieuwe bezoekers, en alle vrijwilligers die er actief zijn, zijn op het verwelkomen van nieuwelingen gericht en daarin getraind.”

Bij Mozaiek is iedereen welkom zoals hij of zij is, weet Klaver, ook homo’s of lesbiennes met een relatie. „Dat is een belangrijk verschil met andere grote evangelische kerken, zoals Doorbrekers of Hillsong. Jawel, ook zij zeggen dat iedereen welkom is, maar homo’s kunnen bij hen geen leidende functie krijgen, geen kringleider zijn of iets presenteren op het podium.”

Bij Mozaiek kan dat allemaal wel. „Op dit punt zijn zij in de evangelische wereld en in die van de pinksterkerken min of meer uniek. Hun opstelling in dezen trekt een bepaalde categorie mensen aan, uit traditionele protestantse kerken, maar ook wel uit gemeenten die meer behoudend evangelisch zijn of die zichzelf tot de baptisten rekenen. Het zijn mensen die zeggen: Ik wil gewoon niet meer behoren tot een kerk die homo’s buitensluit; ik ga daar weg.”

Praktiserende homo’s die zich bij Mozaiek aansluiten, moeten één ding voor lief 
nemen, zegt Klaver. „Het kan zijn dat hun buurman of buurvrouw in de zondagse dienst iemand is die vindt dat de Bijbel seksualiteit exclusief reserveert voor relaties tussen een man en een vrouw. Dat zullen homo’s die naar Mozaiek komen dan moeten accepteren. Omgekeerd vraagt Mozaiek van leden die homoseksualiteit afwijzen dat ze hun homoseksuele medebroeders toch liefhebbend bejegenen. Eigenlijk geldt bij Mozaiek, op dit gevoelige punt, dus de afspraak: We agree to disagree.”

Muziekcultuur

Wat mensen in Mozaiek aantrekt, is verder het gewone taalgebruik en de informele kledingstijl die daar gangbaar zijn. Maar nog belangrijker is de muziek, stelt de hoogleraar uit Amsterdam. „Onderschat die factor niet. Jawel, ook veel kleinere evangelische of protestantse kerken hebben een bandje, maar die kunnen veelal niet tippen aan de kwaliteit van de bands van Mozaiek. Bovendien geeft zij zelf liederen uit. De inhoud ervan is christelijk, maar de stijl en vorm sluiten aan bij moderne muziek die je ook in de wereld om ons heen vindt.”

Vaak wordt onderschat hoe moeilijk het is om jezelf de traditionele kerkelijke muziekcultuur eigen te maken als je daarmee niet van jongs af aan vertrouwd bent, zegt Klaver. „Het evangelische lied of opwekkingslied overbrugt enigszins de kloof met de moderne wereld.”

Met muziek draag je, op gevoelsniveau, enorm veel over, stelt de wetenschapper. „Neem het lied ”Houd vol”. Reformatorische theologen missen daarin misschien bepaalde klassiek-christelijke noties. Maar kun je je voorstellen dat zo’n lied voor allerlei mensen veel betekent? Wát moet je dan volhouden, vragen critici. Nou, kijk naar de levens­verhalen van mensen. Iemands huwelijk dreigt te stranden. Iemand is ernstig ziek. Wie dat in zijn of haar leven meemaakt, zingt vol overgave mee met dit lied.”

Aanspraak

Dat muziek en liederen een belangrijke factor vormen in de aantrekkingskracht van Moza­iek, ook op mensen uit de gereformeerde gezindte, denkt ook ds. E.K. (Bert Karel) Foppen, als predikant verbonden aan de hervormde Bethlehemkerk in Den Haag. „Verder gaat het om de plek die aanbidding inneemt in de eredienst. Wat mensen in Mozaiek aantrekt, is die hele directe aanspraak van God, ook in de liederen. In onze kerken zingen we nog best vaak óver God; bij Mozaiek zingt men bovendien en vooral tót God, dus meer in de directe aanspraak. Niet: God is groot, maar: U bent groot.”

Komt nog bij dat in moderne muziekgenres „het hele lichaam bij de zang betrokken is”. Ds. Foppen kent en deelt ook wel de kritiek vanuit reformatorische kerken dat door aanbiddingsmuziek opgeroepen emoties „soms net spiritus lijken: het brandt heel snel, maar is ook snel weer uit”. Toch confronteert de manier waarop Mozaiek haar diensten inricht traditionele kerken ook met vragen. „Wij weten immers niet goed raad met, om maar iets te noemen, Psalm 18: 
Nu zal mijn ziel, nu zullen al mijn zinnen, 
O God, mijn sterkt’, U hartelijk beminnen.”

Want wat betekent in reformatorische kerken dan dat woordje ”zinnen”, vraagt de predikant zich af. „En wat is de rol van het lichaam in de gereformeerde liturgie? Waarom knielen we niet, en heffen we de handen niet omhoog? Je kunt niet zeggen dat de Schrift dat niet leert. Ineens zijn we dan vaak niet meer zo van het letterlijk volgen van de Bijbel. Dat geeft ook aan hoe selectief we vaak zijn in soms een meer letterlijke en dan weer een meer culturele interpretatie.”

Zwakke punten van Mozaiek zijn de pneumatologie (leer van de Heilige Geest, AdJ) en ecclesiologie (leer van de kerk, AdJ), vindt ds. Foppen, die er op de op een na laatste synode van de Protestantse Kerk in Nederland aandacht voor vroeg dat ten minste vier of vijf van de elf classes te maken hebben met de zuigkracht van Mozaiek. „Als ik kijk naar de werkwijze van deze beweging, dan valt me op dat men heel vaak een gemeente start op een plek waar al volop kerken zijn.”

Ds. Foppen kent de tegenwerping. „Ja, zegt men dan, maar wij starten alleen op plekken waar we door plaatselijke christenen worden uitgenodigd en waar de Geest ons roept. Dat klinkt redelijk, maar ik blijf het opvallend vinden dat Mozaiek zelden een roeping krijgt naar een stad als Alkmaar, maar negen van de tien keer wel naar een plaats in de Biblebelt. Toen ik nog in Katwijk woonde, waren ook daar mensen 
–niet van Mozaiek– die er een nieuwe gemeente wilden starten. Ik vroeg hun: Hebben jullie wel door hoe lang de Heilige Geest al in deze plaats werkzaam ís?”

Kruis

Vergelijkbare kritische noten plaatst ds. J.L. (Jacob) de Jong, christelijk gereformeerd predikant en woonachtig in Soest. „Als Mozaiek mensen bij reformatorische kerken wegtrekt, staat er mijns inziens theologisch best iets op het spel. Wat ik vooral mis, is de theologische bedding van verbond, verkiezing en heilshistorisch handelen van God. Daardoor wordt de kerk gemakkelijk tot een organisatie waarin meer de menselijke beslissing centraal komt te staan. Dit raakt de geloofsbeleving én de organisatie van de kerk. De liturgie lijkt vaak een feestje van óns te zijn, terwijl het in de eredienst toch zou moeten gaan om een beweging gericht op de eer van God.”

Op verzoek van de kerkenraad van de christelijke gereformeerde kerk in Nunspeet dacht ds. De Jong in december 2021 met deze ambtsdragers na over de zuigkracht van Mozaiek en aanverwante groeperingen. „Het was een soort studiemiddag, waarbij de kerkenraad ook eerlijk in de spiegel wilde kijken.”

De predikant schetste toen diverse ontwikkelingen die hij mede als achtergrond ziet van de opkomst van Mozaiek. „Een daarvan is dat in de westerse samenleving de wereld steeds meer op een pretpark moet lijken. Waarin alles leuk moet zijn. In die trend past ook Mozaiek. Kerkdiensten die supertoegankelijk zijn, met als risico dat ze vooral ervaren worden als een leuke bijeenkomst. Bepaalde ethische vragen zijn minder belangrijk. Iedereen mag komen „zoals hij is”.”

Een andere ontwikkeling is dat we in onze tijd op alle terreinen gewend zijn geraakt aan goede presentatie en organisatie. „Bij Mozaiek wordt alles tot in de puntjes geregeld. Daar ben ik natuurlijk ook weleens jaloers op. Met als keerzijde dat, wanneer er in de zomer te weinig mensen inzetbaar blijken te zijn, gerust ook de eredienst één of meer zondagen vakantie heeft.”

Spiegel

Maar wie kritiek heeft op Mozaiek mag niet nalaten ook enige zelfkritiek te oefenen, vindt de predikant uit Soest. „De beweging houdt reformatorische kerken een spiegel voor. We kunnen zeggen: Bij Mozaiek speelt het gevoel een te grote rol. Oké, maar hoe levend is de gereformeerde theologie bij ons dan eigenlijk? Ik kan vanaf de kansel, in het pastoraat of in de catechese prachtige waarheden verkondigen, maar leven die bij mij en in de gemeente nu echt? En werken ze, in het dagelijks leven, iets in ons uit? Of zijn het ten diepste ook bij ons gevoelswaarheden, die vooral samenhangen met onze cultuur en traditie?”

Ds. De Jong past dit toe op bijvoorbeeld de liturgie. „Houden we onze vaste patronen in dezen misschien vooral in stand omdat die bij óns goede gevoelens oproepen? Willen we dáárom misschien graag de psalmberijming uit 1773 blijven zingen, terwijl we de vraag hoe we de theologische inhoud van de psalmen bij de komende generatie laten landen, negeren?”

Nog een punt om ons aan te spiegelen: „Door de kerkelijke verdeeldheid kunnen jongeren bijna onmogelijk de kerk als één zien. Door een versplinterde kerk hebben we er zelf in het verleden voor onze jongeren een zoekplaatje van gemaakt. Logisch dat zij de opkomst van Moza­iek dan zien als de voortgang van die versplintering.” En nog één: „Jongeren die naar Mozaiek gaan, voelen zich daar door het Woord van God aangesproken. Waarom ervoeren ze dat in hun oude kerk niet? Is voor ons de kerk nog echt de plaats waar we verwachten dat God door Zijn Woord tot ons spreekt? En kunnen jongeren die verwachting bij ons waarnemen en proeven?”

Groeispurt

Of de bloei van Mozaiek blijvend zal zijn of juist een tijdelijk verschijnsel, valt nu nog moeilijk te zeggen, denkt Klaver. „Mede door corona hebben zij een groeispurt kunnen maken. Toen andere kerken nog helemaal moesten gaan nadenken over hoe zij digitale diensten zouden gaan vormgeven, had Mozaiek allang camera’s, geluidsinstallaties en een livestream. Dat gaf haar in die tijd, toen mensen thuis op de bank zaten en zochten naar een geschikte digitale dienst, een enorme voorsprong.”

Toch is daarmee niet gezegd dat het succes van Mozaiek blijvend en langdurig zal zijn. „Voor sommige gezinnen is deelname aan Mozaiekdiensten een tijdelijke zaak. Zij doen het nadrukkelijk voor hun opgroeiende kinderen, om die bij het christelijk geloof te houden, en zeggen: Als de kinderen het huis uit zijn, gaan we weer terug naar een wat rustiger kerk, met meer liturgische diensten. Zij kiezen dus een kerk die past bij hun levensfase.”

Ds. Foppen houdt het voor mogelijk dat de bloei van Mozaiek en andere megakerken „gewoon een fase is in het secularisatie­proces. Dat we na een aantal jaren zullen zien dat ook deze kerken weer leeg gaan lopen.”

Mensen binden

Wetenschapper Klaver sluit zo’n scenario evenmin uit, maar stelt wel vast dat Mozaiek er niet alleen goed in is mensen te trekken, maar ook om ze te binden. „Ze weet mensen te mobiliseren en een betekenisvolle plek te geven als vrijwilliger. Je kunt er actief worden bij bijvoorbeeld het welkomstteam op de parkeerplaats. Heb je digitale vaardigheden? Dan kun je misschien iets doen in het mediateam. Wie goed kan fotograferen, kan wellicht foto’s maken voor de website. En anderen kunnen de tuin rond het kerkgebouw bijhouden. In die aanpak zit een enorme kracht.”

In het voordeel van Mozaiek werkt verder dat zij „heel dicht op de tijdgeest zit. Eigenlijk is het de ideale EO-kerk. Want wat je bij de EO al decennialang ziet: denominaties doen er niet toe, het gaat om de oecumene van het hart; dat EO-gevoel, dat heeft hier een kerkelijke vertaling gekregen.”

Risicofactoren

Wat niet wegneemt dat waarnemers wel degelijk risicofactoren zien. Ds. Foppen: „Dat ze ervan uitgaan dat je, om voorganger te kunnen worden, geen theologische opleiding nodig hebt, vind ik riskant. Toegegeven, nu is dat nog niet zo’n probleem. Mozaiek kent nu nog voorgangers die nog catechese hebben gehad van Gereformeerde Gemeenten-dominees. Maar wat als deze voorgangers wegvallen of een kleine minderheid worden?”

Klaver: „Een spannende kwestie bij Mozaiek is of zij er op zeker moment toe zal overgaan homorelaties in de kerk in te zegenen. Op dit moment wil men dat niet en trekt men daar een grens. Maar er is al eens een groep mensen om deze reden bij Mozaiek weggegaan. Ik voorzie dat dit op enig moment een springend punt gaat worden.”