Het is het eerste waar je oog op valt als je Antwerpen nadert: de gotische toren die als een lange vinger de lucht in wijst. Niemand kan om de kathedraal heen, ook niet als je in het centrum bent aangekomen. Het majestueuze bouwwerk –118 meter lang, 67 meter breed, de toren 123 meter hoog– staat daar als een machtig bolwerk dat de eeuwen heeft verduurd.

Wie naar binnen wil, loopt tegen een betaalmuur op: 12 euro toegang. De kerk als museum, waar je niet naar believen in en uit kunt lopen, maar slechts na betalen even rond mag dwalen.

Ben je binnen, dan overvalt het gevoel van kleinheid je. Hier is alles groot en ruim en hoog en licht. Uren kun je er doorbrengen, er is genoeg te zien. Kijk naar de grond, en je ziet de eeuwenoude grafzerken met de uitgehakte namen van Crespyn Dresselers en zijn vrouw Maria van Triest, van Petri Coeck en Clarae Verspreet, en vele anderen. Kijk in het rond, en je telt overal kostbare kunstwerken, gebrandschilderde ramen en verfijnd houtsnijwerk. Kijk omhoog, en je ontwaart indrukwekkende gewelven, prachtige plafonds en op de plaats waar middenbeuk, dwarsbeuk en koor samenkomen een imponerende hemelkoepel met fraaie decoraties en schoon schilderwerk.

Als je niet beter weet, zou je zomaar denken dat je een gebouw bent binnengestapt waar al eeuwenlang niets is veranderd. Dat een middeleeuwer op precies dezelfde manier hier rondstapte, met het hoofd in de nek, genietend van al het schoons. Niets is echter minder waar, leert het nieuwste boek over de geschiedenis van het godshuis.

In ”De geuren van de kathedraal” schetst onderzoekster Wendy Wauters op overtuigende wijze hoe onze voorouders in de 15e en 16e eeuw deze kathedraal moeten hebben ervaren. Een heel andere beleving dan die van een bezoeker vijf eeuwen later.

In en uit

Sowieso is de kerk –die pas in 1559 kathedraal wordt, bij de oprichting van het bisdom Antwerpen– aan het eind van de middeleeuwen een huis en thuis van de hele bevolking. Iedereen loopt in en uit, het is een drukte van belang, de hele dag door. Markt en kerk, wereldlijk en geestelijk domein: ze lopen zo in elkaar over.

Het schilderij van Pieter Brueghel de Oudere op de cover van Wauters’ boek, ”De strijd tussen vasten en vastenavond” uit 1559, brengt dat mooi in beeld (zie illustratie vorige pagina). Terwijl links op het plein het volk met dansen en schransen uitbundig feestviert, komt rechts de donkere en sobere sfeer van de boete- en vastentijd vanuit de kerk het marktplein op. De tijd voor Pasen breekt immers aan. Dan is er geen plek voor feest en vlees, dan staat alles in het teken van onthouding en liefdebetoon.

Wat zou je graag een blik ín die kathedraal van Brueghel werpen. Want hoe ziet het er daarbinnen uit? Dat is nog niet zo eenvoudig vast te stellen, omdat afbeeldingen van kerkinterieurs uit die tijd schaars zijn. En als ze er zijn, schilderen ze naar alle waarschijnlijkheid een te rustig en te rooskleurig beeld. Dat er ongestoord honden rondlopen in de kerk, is bijvoorbeeld niet zo’n reëel beeld. De hondenslager deed zijn werk…

Wauters heeft door middel van studie naar het dagelijks reilen en zeilen in de kathedraal dat beeld bijgesteld. Want als je weet wat daar de hele dag plaatsvindt, wat er aan meubilair en attributen aanwezig is, wat er de hele dag door klinkt en wie daar allemaal hun opwachting maken, dan kun je je een voorstelling maken van hoe het er binnen is. En dus focust Wauters op de zintuigen. Welke geluiden? Welke geuren? Welke kleuren? Welke taferelen?

Zeventig altaren

We weten dat er op enig moment zo’n zeventig altaren in de kerk staan – de rekeningen van ambachten, gilden en geestelijken die daar hun heilige plek onderhouden getuigen ervan. Op die 70 altaren worden op bepaalde momenten dagelijks maar liefst meer dan 120 missen gebracht – soms wordt een altaar door meerdere ambachten of gilden gedeeld.

Bij iedere misviering verzamelen zich de geestelijken die de dagelijkse rituelen voor hun orde of gilde onderhouden. Ze scharen zich rond het zijaltaar bij een van de pilaren. De geestelijke spreekt, reciteert, zingt. Op het hoogtepunt van de eucharistie –als het heilig sacrament wordt getoond– klinkt de bel. Ondertussen zwaait de misdienaar lustig met het wierookvat.

Maar tegelijk vinden er op die dag ook een paar begrafenissen plaats. In de kerk. Als het moet acht lichamen boven elkaar in dezelfde grafkuil. Wie geld heeft, kan ervoor zorgen dat hij zo dicht mogelijk bij het hoogkoor wordt begraven. Of anders komen mensen graag in de buurt van hun eigen zijaltaar of persoonlijke bank te liggen.

Hoe het in zo’n ruimte ruikt, laat zich raden. Wierookgeur, lijklucht, de muffe geur van ongewassen lichamen, kruiden op de grond: Wauters brengt nauwkeurig in kaart hoe de ideeën destijds zijn over hygiëne, lichaamssappen en besmettelijke ziektes. Het is er niet om uit te houden.

Kakofonie

En dan de klanken. In de Mariakapel in de noordelijke zijbeuk, eigendom van een van de invloedrijkste gilden, klinkt elke avond een gezongen mis. Zeventien stemmen plus orgelspel van de organist vullen vanuit die hoek de kerk. Op andere momenten stelt een groep musici zich op op het doksaal, dat het hoogkoor afschermt tegen nieuwsgierige blikken, en voert vanaf die hoge plek het koorgebed uit.

Op hetzelfde tijdstip kan in een ander deel van de kerk een preek in de volkstaal klinken. Want ook dat is verordend: in de vastenperiode en op feestdagen moet een broeder het volk in de landstaal onderwijzen. Nee, de prachtige preekstoel die nu de kathedraal siert, is er nog niet. Maar kansels zijn er wel degelijk.

Voeg bij de geluiden die alle vieringen en (graf)rituelen met zich meebrengen het feit dat het schip van de kerk als ”wandelkerk” wordt gebruikt, waar de ontmoeting plaatsvindt, de roddels van hand tot hand gaan en overeenkomsten worden gesloten, en je realiseert je: het is dagelijks een ware kakofonie in die kerk.

Beeldenstorm

Nee dan de kathedraal nu. Mensen –veel Aziaten– schuifelen langs de kunstwerken, dalen af naar de crypte of blikken met moeite omhoog naar de kleurrijke koepel. De geur is fris en ijl, de geluiden komen nauwelijks boven fluisterniveau uit. En slechts één keer per dag is er een eucharistieviering.

Maar dan is er in de achterliggende eeuwen ook het nodige gepasseerd: beeldenstorm in 1566 en 1578, kunstroof in de tijd van de Franse Revolutie, herinrichting in neogotische stijl, terugkeer van kunstwerken van Peter Paul Rubens en anderen, restauratie en verfraaiing. Slechts hier en daar zijn vandaag de dag nog sporen uit de 15e en 16e eeuw zichtbaar: muur- en gewelfschilderingen, grafkelders in de crypte. Maar verder is eigenlijk niets zoals het destijds was.

Het boek van Wauters biedt de mogelijkheid om de sprong terug te maken en je even te wanen in de tijd van toen.